Адам баласының ең жаманы талапсыз

Мұратбек Мәди Эрикұлы
Алматы қаласы, Медеу ауданы
№29 ЖББ мектебі
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

«Адам баласының ең жаманы талапсыз ….»
Абай Құнанбаев

Абай арнайы философиялық және педагогикалық еңбектер жазбаса да, жалынды жастар тәлімгерінің барлық еңбектері, еңбек адамдарының мүдделеріне, моральдық мұраттары мен даналарына негізделген моральдық-этикалық түзетулерге, қазақтың ұлттық зиялыларының — ақындар мен композиторлардың еңбектеріне, қоғамдық ойдың жетістіктеріне негізделеді. Шығыс және Батыс халықтары.

Абайдың моральдық қағидалар мен адамгершілік құндылықтарды өмірдегі өзі қалыптастыру процесінде, моральдық «құдай тағдырының» діни іліміне қарама-қайшы келуі бүгінгі таңда өзекті болып табылады. Абайдың пікірінше, адам қандай да бір дайын жеке қасиеттермен дүниеге келмейді. Ізгіліктің барлық ұғымдары, мінез-құлықтың барлық ережелері оның өмірі мен жұмысы барысында алынады. Ол жастарды шақырады:

Бәріне асықпаңыз, өз сыйлықтарыңызбен мақтаныңыз:

Ал сен, адам, ғаламның кірпіші, өмірдің өзінде жатыр

Абай әр түрлі әлеуметтік мәртебеге қарамастан, адамдар әрине тең. Абай адамдардың осы туа біткен биологиялық теңдігі туралы  жазады: «Бұл дүниеде туылу мен өсу, аштық пен аштық, қайғы мен өлім, дененің құрылымы, адамның қайдан пайда болатыны және қайда бару керек, бәрі бірдей»

Адамдар тең болғандықтан, олардың ерік-жігерін, күшін басқаларға таңуға тырысуға ешқандай себеп жоқ, өйткені олар басқалардан жақсы емес. Керісінше, адамдарға, халықтарға бір-бірін өзара құрметтеуге, бір-бірін сүйуге, тату-тәтті өмір сүруге, араздық пен бір-біріне қызғаныш білдірмеу керек.

Сонымен, Абайдың дүниетанымының орталығында, басқа ойшылдар сияқты, ойшылдың мәні биологиялық, психологиялық, әлеуметтік және педагогикалық тұрғыдан өте жан-жақты деп санайтын адам бар. Абай адамды эстетикалық, этикалық бет-бейнесімен, білімі мен тәрбиесімен, сезімдері мен ақыл-ойымен, идеалдары мен өмірлік мақсаттарымен қызықтырады.

Адамдар теңдікке ие болғанымен, Абай одан әрі адамдар бір-бірімен моральдық жағынан тең емес: кейбіреулері азғын, қатыгез, ақымақ, айлакер, ал басқалары, керісінше, адамгершілік, парасаттылық, ақылдылық, қарапайымдық.

Абай өзінің жоғары этикалық идеалын моральдық формуламен білдірді: «Адам бол! «Ер бол!» Ол ең алдымен жастарға арналған. Абаев формуласының этикалық мәні «Адам бол!» Адам тағайындаудың өмірдегі рөлі жоғары бағаланады. Оның түсінігінде адам ақыл мен адамгершілікті, еңбекқорлық пен білім, достық пен махаббатты біріктіруі керек. Ол замандастарына күн мен айдың аспан безендіруі екенін еске салудан шаршамады; ормандар мен жидектер — бұл таулардың безендірілуі, ал жердің безендірілуі — адам

Абай жастарды отбасы тәрбиесіне ерекше мән берген. Абайдың айтуы бойынша ең алғашқы және маңызды тәрбиешілер, мұғалімдер ата-аналар.

Абай надандық пен қараңғылыққа толы уақыт өтіп, оның орнына жастар салатын жарқын әлем өтеді деп нық сенді.

Өткен ғасырда Абай жариялаған моральдық нормалар бір жағынан арсыздықты, арамдықты, арсыздықты айыптайтын болса, екінші жағынан еңбекке деген сүйіспеншілікті, адамдар мүддесі үшін жанқиярлық күресті, адалдықты, шыншылдықты, ғылымды зерттеудегі табандылықты, оның ең жоғары этикалық идеалын көтереді деп айтуға болады. «Адам бол!» біздің уақытымызда өз маңызын жоғалтқан жоқ, сонымен бірге жаңа дыбыстық күшке ие болды және оларды барлығының мұқият зерттеп, шебер болуын талап етеді.