Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Қарқарбаева Назгүл Маманқызы
Астана қаласы
№17 мектеп-гимназиясы
қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Инклюзивті білім беру – бұл ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке мүмкіндіктерінің алуан түрлілігін ескере отырып, барлық оқушыларға білім алуға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету болып табылады. Инклюзивті білім беруде ерекше қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтендіру үшін үлкен мүмкіндіктер бар.
«Білім туралы» ҚР Заңына сәйкес жалпыға бірдей инклюзивті білім беру әрбір баланың білім алу құқығын қамтамасыз етудің кепілі ретінде түсініледі. Инклюзивті білім беру ең алғаш рет шетелде дамыған. Шетел ғалымдары Ян Амос Коменский, Сайман Лори, Фрэнсис Бэкон зерттеген. Инклюзивті білім беруді ресейде танытқан және этнопедагогиканың негізін алғаш салған ресейлік ғалымдар К.Д.Ушинский, В.А.Сухомлинский болды . Инклюзивті білім беру саясаты «Мхитар Себастази» білім беру кешенінде бірінші орында тұрған әрбір баланың, әрбір отбасының білімге сапалы қолжетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған.
«Мхитар Себастаци» кешені жүзеге асыратын инклюзивті білім беруді қажет ететін оқушылар басқа балалармен бірге білім алып, дами алады. Мұндағы идея: қоғамда сапалы білім алу және психологиялық бейімделу үшін ерекше қажеттіліктері бар балалар басқа оқушылармен белсенді қарым-қатынаста болуы керек. Бірақ дамуында немесе денсаулығында ешқандай шектеулері жоқ оқушылар үшін мұндай қарым-қатынастың маңыздылығы кем емес. Мұның барлығы балалардың әлеуметтену мүмкіндіктерін түбегейлі кеңейтуге мүмкіндік беретін инклюзивті, бірлескен оқытудың рөлін айтарлықтай арттырады.
Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды ерте кезден ажырату жүйесінің құрылуына қарамастан, республикалық инклюзивті білім беру ісін енгізуде қоғамның дайын болмауына байланысты бірқатар қиындықтарға кезігеді. Оның ішінде инклюзивті білім беру дағдысы бар педагог мамандар даярлау мәселесі. Арнайы мекемелер үшін білімді кәсіби дефектолог-мамандар даярлау. Дайындық жұмыстары жүйелі және ұзақ мерзімді жүргізілсе, инклюзивті білім беруді тұрақты сипатқа айналдыруға болады. Инклюзивті білім беру мәселесі әсіресе шет тілі мұғалімдері үшін өткір. Шетел тілін оқыту процесінің ерекшелігі вариативті оқыту технологияларын қолдану арқылы әрбір студенттің инклюзиясын және қатысуын белсендіруді көздейтін бұл процесті барынша дараландыруда жатыр. Инклюзивті білім алушылар оқуға бейімделген тәсілдерді қажет ететіні анық.
«Мхитар Себастаци» оқу-тәрбие кешенінде оқу үдерісіне тартылған оқушыларға арналған тілдік сабақтары оқушыларға бағдарлану негізінде ұйымдастырылған. Ал қазақ тілі бойынша, оқытудың инклюзивті нысаны бар оқушыларға арналған оқу бағдарламасы оқушының жасына қарамастан, қазақ тілінде сөйлеу, коммуникация, коммуникация дағдыларын дамыту, ауызша сөйлеуді түсіну дағдыларын дамытуды көздейді. Сондай-ақ, алған білім, білік дағдыларын өмірде пайдалана білу, дамыту, дамыту басты міндет, мақсат.
Кез-келген жанұяда кеміс балаға деген көзқарас оны басқа түскен масыл, не тағдыр жазасы деп санамай, қамқорлық пен мейірімділік құшағында болады. Балаға деген мұңдай қамқорлық оған күшті əсер етіп, ол өзін басқа балалардан бөлексіткендей сезінеді. Көру қабілеті бұзылған балаларға оқу процесін қабылдау жəне танымдық қабілеттерінің қалыптасу қиындығы тəн құбылыс, өйткені дені сау бала, мүмкіндігі шектеулі балаларға қарағанда қоршаған ортаны 83% көру жүйесі арқылы, 11% есту арқылы, 3,5% мұрын арқылы, 1,5 сипап сезу арқылы, 1% дəм сезу ақылы танып біледі. Ал көру қабілеті бұзылған бала не істейді? Қоршаған ортаны қалай танып біледі? Осы орайда балаларға сол таным мен түйсікті сезінуге жəне үйретуге ықпал ететін фактор – оқытушылар. Мүмкіндігі шектеулі бала мектепке алғаш келген кезде қарапайым жəне түрлі ауыртпалық тудыратын қиыншылықтарға тап болады. Бұл қиындықтар қатарына өз-өзіне қызмет етуінің төмен, не мүлдем болмауы, гигиеналық тазалықты ұстана алмауы, ортаға тез бейімделмеуі сияқты мəселелерді жатқызуға болады. Сондықтан мектепке дейінгі кезеңде көру қабілеті бұзылған балаларды оқытуға арналған оқыту-кешендерінің болуы шарт. Сондай оқыту кешендері ұйымдастырылған жағдайда, мұндай топтағы балалар мектеп табалдырығын аттаған кезде білім алу оларға жеңіл, əрі тиімді болар еді. [3]
Мүмкіндіктері шектеулі балаларға білім мен тəрбие берудегі ғылымның нəтижеге қол жеткізудің бірі жаңа технологияны игеріп, компьютерді пайдалану. Компьютерді пайдалануда мынадай дидактикалық мүмкіндіктерді көруге болады, логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға, шығармашылық еңбек етуіне жағдай жасайды. Электрондық оқулықтарда теориялық тақырыптар кеңінен беріліп түсіндіріледі. Мүгедек жəне дамуларында шектеушілік бар балаларды инклюзивтік оқыту практикаға мамандандырылған мамандарды даярлау, оларды жалпы түрдегі мекемелерде оқыту үшін жағдайлар жасау жəне қоғамның мүгедек балаларға деген көзқарастарын өзгертумен бірте-бірте енгізілуі керек. Қазіргі кезде мектептерде кемтар балаларды қамқорлыққа алып, олардың қалыптасуына жəне айығуына мүмкіндік жасап, өз бетімен өмір сүруіне бағыт-бағдар беруге арнайы дайындық жүргізілуде. Кемтар балалардың білім деңгейін көтеріп, өмірге қажетті білім дағдысын тəртібін қалыптастыруға байланысты түрлі шаралар жасалуда.
Бұл балаларды оқытатын мұғалімдердің алдына екі түрлі міндет қойылады:
- Баланың мектепке дайындығын анықтау;
- Тəрбиесіндегі кемістігін жою;
- Сабақты жүйелі жоспарлау.
Үйден оқитын балаға сабақ беретін мұғалім алдымен баланың даму ерекшелігін анықтайтын тесттер арқылы ойының, қиялының, зейінінің тұрақтылығын анықтап алу керек. Ол үшін «Дөңгелек қию», «Лабиринт», «Танграм», «Көру əдісі», «Есту əдісі» тəрізді тесттерді қолданып, баланың шама-шарқын анықтап алады. Сабақ барысында баланың тіл мүкісін, қолының буындарының қимылын, саусақтарының моторикасын дамытуға ерекше көңіл бөліп отыру қажет. Ол үшін қазіргі таңда қолданылатын көптеген дамыту жаттығуларын пайдалануға болады. Солардың бірнешеуін қарастырайық.
«Сағат тілі». Мазмұны: Күлімдеп тұрамыз, ауызымызды ашамыз. «Бір-екі» деп санап тілімізді жоғарғы, төменгі тістерге кезек-кезек тигіземіз. Астыңғы иек қимылдамау керек.
«Тостақшы». Мазмұны: Езуді тартып күліп аузымызды ашамыз, тілімізді жалпақ етіп астыңғы ерінге қойып, екі жағын тостақтың ернеуі сияқты иеміз. 5-ке дейін санап тұрамыз. Астыңғы ерін тістерге тимеу керек.
«Барабан». Мазмұны: Езу тартамыз, аузымызды ашамыз. Анықтап қайта-қайта Д-Д-Д-Д деп айтамыз. Дыбысты айту барысында тіл жоғарғы тістерге жабысып тұрады, аузымызды жаппаймыз. Осы жаттығуды орындау барысында көп бала аузын жауып алады. Осы жағдай болмау үшін тіспен екі бір сантиметрлік таяқшаны немесе осыған ұқсас затты (сызғышты) тістеп тұру керек. [4].
Осы жаттығуларды жасау барысында баланың тілін дамытуға болатыныны көреміз. Ең бастысы мүгедек балаларды сəби кезінен бастап анықтап, олардың ортаға бейімделуіне жағдай жасауымыз керек. Сондықтан күндізгі шағын стационар да арнайы жұмыс тобын құрып, əр баланың қабілет–қарымын анықтап, дұрыс бағыт–бағдар беріп, жарымжан балалардың жастайынан жасық болып өсуіне жол бермеуіміз керек [5]. Инклюзивті білім беру жүйесін дамытуға Үкіметтен бастап, мектептерге дейін мəн берілуде. Жарымжан балаларды оқыту процесінде ерте бейімдеудің маңызы зор. Тек оқытып ғана қоймай, мемлекеттің əлеуметтік қамсыздандыру мен денсаулық сақтау қызметін тарту қажет. Жалпы баланы қоғамға бейімдеу мен оқытуда ерте диагностикалау мен түзету маңызды. Инклюзивті білім беру жүйесін дамытуда «Мүгедектердің құқықтары туралы» Конвенция аясында инклюзивті білім беруді дамытудың ұлттық жоспарын жасап, сапалы білім алуды қамтамасыз ету үшін қоғамдық институттардың тəжірибесін ескере отырып, мүмкіндігі шектеулі жандарды үздіксіз оқытудың тұжырымдамасын жасау аса қажет болмақ. Мүмкіндіктері шектеулі балалардың үйде білім алуын қамтамасыз ету, жай жəне арнайы мектептерде оқуға мүмкіндігі жоқ балаларды қашықтықтан оқытуға жағдай жасау мемлекеттің басты мақсаттарының бірі болып табылады. Осыған орай мəселелерді шешу жолында əр мұғалім бағдарламаға сай шағын электронды оқулықтар дайындап, үлгерімі төмен жəне мүмкіндігішектеулі оқушылармен жеке жұмыс түрлерін жүргізгені жөн. Əр оқушының үлгермеу себебін анықтап, мүгедек баланың диагнозына қарай жұмыс жүргізсе, оқушының білімге деген құлшынысы артып,өзіндік дарындылығы айқындалады деп ойлаймын. Жаңаша білім берудің негізгі тəжірибелік міндеттерін шешуде мектептегі жаңалықтармен дамуды, қолданылған əрекеттер мен құралдардың тиімділігін диагностикалау негізінде анықтауға болады. Осыған байланысты педагогтар өз қызметінің объектісіне əлеуметтік психологиялық жəне педагогикалық мінездеме беріп, танып, білумен зерттеу əдістерін меңгерулері керек. Дидактикалық ойындар арқылы мүмкіндігі шектеулі балалардың ойлау қабілетін дамытумызға болады.
«Біркелкі пішіндерді сана». Мақсаты: Пішіндерді танып, топтастыра білуге үйрету. Ойлау қабілетін, қол қимылын жаттықтыру. Көрнекілік: Геометриялық пішіндер суреттері бар, таратпа суреттер.
Барысы: Əр балаға пішіндер суреттері бар, суреттер таратылып беріледі. Суреттерден біркелкі пішіндерді санап атау керек.
«Бос торларды сəйкес пішіндермен толтыр». Мақсаты: Геометриялық пішіндерді танып, атай білуге үйрету. Бос торларды сəйкес пішіндермен толтырту. Көрнекілік: Əр балаға жеткілікті таратпа суреттер.
Барысы: Балаларға суреттер таратылып беріледі. Суреттердегі бос торларды сəйкес пішіндермен толтырады.
«Қандай пішін жетіспейді». Мақсаты: Геометриялық пішіндерді атай білуге үйрету. Қай пішін жетіспейтінін тапқызу. Көрнекілік: Геометриялық пішіндер (қораптан алу). Барысы: Тақтаға геометриялық пішіндер қойылады. Балаларға көздеріңді жұмыңдар деп, бір пішінді алып қояды. Балалар қай пішін жетіспейтінін табады.
Əр оқушыға арналған жеке даму бағдарламасы олардың өзіндік дарындылығын ашып, өмірдегі өз орнын, өз мамандығын табуға көп көмек болар еді. Осындай орталықтар жұмысын жүйелеп отыратын, мүмкіндіктері шектеулі балалармен жұмыс істейтін медициналық-педагогикалық орталықтарды көптеп ашса, кемтар балаларды зор қуанышқа бөлер еді. Егер жалпы білім беретін ұйымдарда жоғарыда айтылған ұсынылымдарды есепке алып, сол бойынша инклюзивті білім беретін болса, мүмкіндігі шектеулі балалар да басқа балалардан қалыс қалмайтыны хақ.
