Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Орынбаева Рабиға Уркинбаевна
Ж.Баласағұн атындағы
№6 мектептің
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі
Әлемнің дамыған елдерінің болашағы білім беру жүйесінің және ғылыми даму деңгейіне байланысты. Ал осы деңгейді бірден бір көтеретін цифрландыру мәселесі өз өзектілігін дәл осы сын сағатта нақтылай түсті. Қазақстан да дүние жүзінің 167 елі секілді, COVID-19-дың таралуына байланысты қысқа мерзім ішінде қашықтан оқыту форматына көшті.
Осыған дейін де елімізде білім беруді және ғылымды дамытудың 2020 – 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2019 жылғы 27 желтоқсандағы № 988 қаулысында: «Қазіргі білім беру жүйесінің ажырамас бөлігі дамыған цифрлық инфрақұрылым болып табылады. Бүгінде көптеген қазақстандық білім беру ұйымдары интернет жылдамдығының төмендігіне, цифрлық инфрақұрылымның жетіспеуіне немесе сәйкес келмеуіне байланысты қиындықтарға тап болып отыр… Сондықтан білім беру ұйымдарында ІТ-инфрақұрылымды, цифрлық білім беру ресурстарын, ашық онлайн-курстардың желілері мен платформаларын дамыту, мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді автоматтандыру қажет»- деп атап көрсеткені белгілі.
Осы орайда еліміздің дамуының алғы шарты «білім беру жүйесін цифрландырудағы педагогтер құзыреттілігі қандай болмақ?» деген сұрақ туындайды. Жауапкершіліктің биігінен көрінуі де жас ұрпаққа берілетін білім сапасын мейілінше арттыруды қажет етеді. Ал, білім сапасын арттыру, оның деңгейін әлемдік білім кеңістігіндегі стандарттарға сай келтіру түптеп келгенде, мұғалімге, оның кәсіби құзырлығына, әдістемелік біліктілігі мен шеберлігіне, оның ішінде сандық технологияларды қолдану дағдыларын меңгеруіне тікелей байланысты. Жан-жақты заманауи кәсіби педагогтік бағыттардағы цифрландыру ісі осы пандемияға байланысты жеделдей түскенін атап өткен жөн. Жас ұрпаққа жоғары сапалы білім беру ісін тек қана көп мәдениетті, шығармашыл, жаңашыл, инновациялық тұрғыда ойлап,қызмет жасай білетін ұстаз ғана мүлтіксіз атқара алады. Сондықтан да қаламыздағы ұстаздардың ақпараттық-технологиялық және цифрландыру бойынша қашықтан білім берудегі өзіндік ізденістерімен бірге кәсібилену қадамы бізді қуантып отыр.
Сандық технологиялар құзыреттілікті қашықтан білім беруде қолданудың басты мақсаты – оқушыларды қашықтан білім алуға дағдыландыру, ақпаратты беру, түрлендіру және оны қолдану білімдерімен қаруландыру, олардың компьютерлік технологияны өз қызметтеріне еркін, тиімді пайдалана алу қабілеттерін қалыптастыру. Басқаша айтқанда, бұл кеңістікке ең алғаш еніп, оны жүйелі және кәсіби бағытта енуін қамтамасыз ететін оқытушы. Ақпараттық ортада жұмыс жасау үшін кез келген педагог өз ойын жүйелі түрде жеткізе алатындай, коммуникативті және ақпараттық мәдениеті дамыған тұлға.
Міне, күтпеген тұстан әлем қазіргі күні төтенше жағдай жариялануға байланысты қашықтан оқытуға көшті. Қашықтан оқыту дегеніміз — мұғалім мен оқушы арасында қашықтан интернет ресурстарының сүйемелдеуімен өтілетін оқытудың формасы, яғни интернет желілерінің көмегімен белгілі бір арақашықтықта оқыту.
Ал осы қашықтықтан оқыту жүйесінің ББМС (білім берудің мемлекеттік стандарты) талаптары бойынша ең маңызды сәттердің бірі рефлексия болып табылады.
Рефлексия дегеніміз не? Рефлексия функциялары. Рефлексия кезеңдері. Сабақта рефлексияны қалай өткізуге болады (жұмысты ұйымдастыру үлгілері). Рефлексия не үшін керек? Міне, осы сауалдарға толығырақ тоқталайық, өйткені бұл сабақтың міндетті кезеңі. Көбінесе рефлексия сабақ соңында жүзеге асырылады. Бірақ іс жүзінде бұл рефлексті кез-келген кезеңде қолдануға болатындығы белгілі болды. Бұл мұғалімге сыныпты басқаруға және балаларға не түсінікті және не түсініксіз болып қалғанын көруге көмектеседі.
Рефлексия – бұл қазіргі заманғы педагогика ұмтылатын жаңа нәрсе: ғылымға емес, оқып білуге үйрену. Рефлексия балаға өткен кезеңді түсініп қана қоймай, логикалық тізбекті құруға, жаңа білімді жүйелеуге, оның жетістіктерін басқа студенттердің оқушылардың жетістіктерімен салыстыруға және өзінің білім деңгейін көтеруге көмектеседі.
Рефлексия дегеніміз не?
Сөздіктер нақты анықтама береді: рефлексия – бұл өзін-өзі талдау, «өз ішіне үңіліп» өзін-өзі бағалау. Сөздіктерде «рефлексия» сөзіне келесі түсінік берілген. Бұл өзінің ішкі күйі туралы пайымдау, өзіндік талдау жасау (С. И. Ожегов, Н.Ю. Шведованың түсіндірме сөздігі). Шетелдік сөздердің қазіргі сөздігінде рефлексия күмән, қарама-қайшылыққа толы рефлексия; өзінің психикалық жағдайын талдау.
Сабақтарға сілтеме жасай отырып, рефлексия дегеніміз – бұл оқушылар өздерінің жай-күйін, эмоцияларын, жеке іс-әрекетінің нәтижелерін тәуелсіз бағалайтын сабақ кезеңі.
Қазіргі педагогикада рефлексия іс-әрекеттің және оның нәтижелерінің өзіндік талдауын білдіреді. Осылайша, рефлексия оқушыларға алынған нәтижелерді тұжырымдауға, әрі қарайғы жұмыстың мақсаттарын анықтауға және олардың білім беру жолдарын түзетуге көмектеседі.
Рефлексия функциялары
Бірнеше функциялары ерекшеленеді:
Диагностикалық– педагогикалық процеске қатысушылардың өзара әрекеттесу деңгейін, осы өзара әрекеттестіктің тиімділігін, жеке педагогикалық құралдарды анықтау.
Жобалау – модельдеуді, алдағы іс-әрекеттерді жобалауды, әрекеттесуді, іс-әрекеттегі мақсатты жұмысты қамтиды.
Ұйымдастырушылық– нәтижелі іс-әрекет пен өзара әрекетті ұйымдастырудың тәсілдері мен амалдарын ашады.
Коммуникативті – рефлексия мұғалім мен оқушы арасындағы нәтижелі қарым-қатынас шарты ретінде болады.
Мағыналы – педагогикалық процеске қатысушылардың санасында өзіндік іс-әрекеттің, өзара әрекеттесудің мағынасын қалыптастыру.
Мотивациялық – қызметтің бағыты мен мақсатты параметрлерін анықтау.
Түзетушілік– педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеттерін, үнемі өзара әрекеттесуін реттеуге ынталандыру.
Рефлексия кезеңдері
Рефлексия кезеңдерін 1-кестенің мысалын қолдана отырып толығырақ қарастыруға болады. Мысалы, сабақтың 1 кезеңі – ұйымдастырушылық. Мұнда рефлексия мақсат қоюмен тығыз байланысты. Оқушыға білім беру мақсаттарын қою оларды жүзеге асыруды және кейінгі рефлексияны – өз мақсаттарына жету жолдарын іске асыруды қамтиды.
Сонымен қатар, бұл жұмысты орындау ғана емес, оқушыны ішкі өзін-өзі тануға дайындау, оның ішкі жағдайы туралы ойлауға үйрету маңызды. Оның алдында мынадай сұрақтар тұруы керек: «Сіз неден бастайсыз?», «Мен не білемін?», «Мен жаңа не нәрсені үйрендім?», «Мен жаңа білімді қалай және қандай тәсілмен алдым?», «Қандай жеке қасиеттер сабақта маған көмектесті немесе маған жетістікке жету үшін не кедергі келтірді?»,«сабақтың қай сәтінде мен жағымды эмоциялар алдым?»,«қандай жаттығулар кезінде мен өзімді ыңғайсыз сезіндім?».
Бұл жағдайда рефлексия – нәтиже ғана емес, сонымен қатар жаңа білім беру іс-әрекеті мен мақсат қоюдың бастапқы буыны болып табылады.
Мысалы, әрекеттің көрінісін қарастырайық. Рефлексияның бұл түрін үй тапсырмасын тексеру кезінде, материалды бекіту сатысында, жобаларды қорғау кезінде қолдану ыңғайлы. Бұл оқушыларға жұмыстың түрлері мен әдістерін түсінуге, олардың белсенділігін талдауға және олқылықтарды анықтауға көмектеседі.
Мұнда ұсынылған әдістерді сабақтың кез келген кезеңінде қолдануға болады.
Мысалы:«Көңіл-күй букеті»
Бұл әртүрлі суреттерді қолдану. Сабақтың басында оқушылар: қызыл және көк түсті қағаз гүлдерді таратуы керек. Тақтаға құмыра салынады. Сабақтың соңында балаларға құмыраға қызыл гүлді (егер сізге ұнаса), ал сізге ұнамаса көк түске салуды тапсырыңыз. Немесе сол тәсілді басқа атаумен қолданыңыз, мысалы, «Сиқырлы дорба». Балаларға дорбаны көрсетіп, оларды сабақтағы ең қызықты заттарды жинауға шақырыңыз.
«Сезімдер ағашы»
Егер мен өзімді жақсы, жайлы сезінсем, жасыл алма болмаса, ағашқа қызыл алма іліп қоямын. Немесе «Күн мен бұлт» техникасын қолдана аласыз (қалауыңыз бойынша). Мұғалімнің қолында бұлт пен күн бар. Балаларға көңіл-күйлерін бұлтпен немесе күнмен салыстыруға шақырыңыз, балалардың көңіл-күйлері жақсы – олар күнді, болмаса – бұлтты таңдайды.
«Дала» немесе «Жапырақтары бар ағаш»
Оқушыларға сабақ туралы өз пікірін қағазға ағаш жапырақтары түрінде жазуға шақырыңыз, бірнеше сұрақтар қойыңыз, сосын оларды плакаттағы ағаштың бос жеріне бекітіңіз және т. б.
Немесе, мысалы, тақтаға шалғынды гүлдер қолданыңыз (оны плакат ретінде пайдалануға болады). Балаларды оған қай іс-әрекет көбірек ұнаса, көбелектерін сол гүлге қондыруға ұсыныңыз, әр гүл – сабақтың кезеңі – (мәтінмен жұмыс, фонетикалық жұмыс және т. с. с.). Әр баланың алдында көбелек бар (сабақ алдында таратылады).
Әдетте, сабақ соңында оның нәтижелері шығарылады, олар не білгені және қалай жұмыс істегені туралы пікірлеседі – яғни, әркім сабақтың басында қойылған мақсаттарға жетуге қосқан үлесін, белсенділігін, сабақтың тиімділігін, таңдалған жұмыс формаларының қызықтығы мен пайдалылығын бағалайды. Мұнда сіз «Идеялар себеті» әдісін қолдана аласыз.
«Идеялар себеті»
Оқушыларға сабақ туралы өз пікірін қағазға жазып, барлық қағаздарды себетке (қорапқа, дорбаға) салуды ұсыныңыз. Содан кейін студенттердің пікірлерін іріктеп оқып, оларды талқылауға шақырыңыз (студенттер өз пікірлерін парақшаларда анонимді түрде айтады).
Осындай әдістердің арқасында мұғалім әрдайым нақты көрініске ие болады: олар не түсінді, не іске асырды және әлі нені жасау керек.
Рефлексия, ол әдепкідей қабылданатын сабақтың соңында ғана емес, оның кез келген кезеңінде жүргізілуі мүмкін. Рефлексияның осы немесе басқа түрін таңдаған кезде сабақтың мақсатын, оқу материалының мазмұны мен қиындықтарын, оқыту әдістері мен тәсілдерін, оқушылардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет.
Рефлексия не үшін керек
Рефлексияға оқытуды келесі кезеңдерге бөлуге болады:
1-ші кезең– өз көңіл-күйіңе талдау жасау
2-ші кезең– өз табыстарыңа талдау жасау
3-ші кезең– топ жұмысына талдау жасау: өзіне, сол сияқты басқасына.
Сабақтарда рефлексияны қолдану оқушылардың оқуға деген қызығушылықтарын көтеруге мүмкіндік береді, бұл білім сапасын айтарлықтай арттырады.
Осылайша, бұл әдістер білімге деген қызығушылықты қалыптастыруға ықпал етеді, бұл оқу процесінде оқушылардың танымдық және оқу іс-әрекетін белсендіруге әсер етеді.
Осылайша, сабақтағы рефлексия дегеніміз – бұл әр оқушының жеке басына көңіл бөле отырып, оқу процесін жетілдіруге мүмкіндік беретін студенттер мен оқытушылардың бірлескен әрекеті.
Кез келген адам өзі жақсы істей алатын нәрсесін қуана-қуана жасайды. Бірақ кез-келген әрекет қиындықтарды жеңуден басталады. Рефлексивті адамдарда алғашқы қиындықтардан алғашқы жетістіктерге дейінгі жол әлдеқайда қысқа болады.
Өзінді тексер
Сабақтағы рефлексия деген не?
Бұл жаңаны тану, қызықты жаңалықтар
Бұл оқу процесінің негізгі түрі
Бұл іс-әрекетті және оның нәтижелерін өзіндік талдау
Өздігінен орындауға арналған оқу тапсырмасын электрондық журналдар жүйесінде, интернет-платформада, электрондық пошта, WhatsApp, басқа мессенджерлер арқылы ұсынуға болады.
Кері байланысты немесе рефлексияны kundelik.kz, bilimal.kz, mektep.edu.kz арқылы, электрондық журналдар болмаған жағдайда мұғалімнің қалауы бойынша байланыстың қолжетімді түрлері арқылы жүзеге асыру ұсынылады(мұғалім кері байланысты ұсыну кезеңділігін өз бетінше анықтайды).
Дәл осы сәтте, 17-сәуір 2020 жылы шыққан мақаласында Білім және ғылым министрі Қ.Аймағанбетов бұл процесті тек қана сынақ емес, үлкен мүмкіндік деп атап көрсеткенін айта кеткен жөн. Сонымен қатар министр өз сөзінде: «Білім беру жүйесі өзгереді, басқа жол жоқ. Мазмұнына да өзгерістер енгізу қажет. Нақты регламенттер мен стандарттардан гөрі неғұрлым икемді әрі жекелеген стандарттарға көшу керек. Қандай да бір тапсырманы орындағанда, біріншіден, халықаралық тәжірибеге сүйену қажет. Өзге елдердің қандай проблемаларға тап болғанын және оларды қалай жеңіп шыққанын зерттеу керек»-деп атап көрсетті, өз Facebook парақшасында.
Сондықтан да қашықтан оқыту жүйесіне көшу – мұғалімдердің барынша цифрлық технологиялар бойынша құзыреттіліктерін арттырып қана қоймай, әлемдік өзгерістерге дайын болу жауапкершілігінің артқандығы баршамызға аян.
