“Төртінші биліктің” бүгінгі мүмкіндіктері

Алматы қ. ХАТУ
Нұрай Сағатова,
Аружан Мағауия,
Еркежан Ғабдуали   

Журналистика ел арасында «төртінші билік» аталып жүргеніне екі ғасырға жуық уақыт өтті. Халық қазақ журналистикасы бүгінгі таңда осы атқа сай жұмыс жасап жатқанына күмәнмен қарап жатады. Алайда, бұл қате түсініктен туындаған пікір. Себебі, журналистиканың басшылыққа еш қатысы жоқ. Ол заң қабылдамайды, мемлекет үшін шешім шығармайды. Осы тұста, «төртінші билік» деген ұғым журналистердің мәртебесін көтеру мақсатында ойлап табылғанын ескеру керек.

Билікке араласпаса да, бүгінгі журналистика қоғамдық сананың дамуына зор үлес қосып жатыр. БАҚ-тың арқасында адамдардың әлемге көзқарасы өзгерді. Көптеген артта қалған мемлекет ақпарат құралдарының көмегімен социал-демократиялық идеологияға жетті. Еркіндік пен теңдікке жол ашты. Әлемдегі соңғы жаңалықтар, мәдениет, экономика, елдің ішкі және сыртқы саясатындағы өзгерістер – осының бәрімен аудиторияны хабардар ететін журналистика.

Журналистиканың басты ерекшеліктерінің бірі – шындық. Жақсы журналистер өз жұмысында дәлдік пен объективтілікке ұмтылады. Олар фактілерді зерттейді, дереккөздерді тексереді және оқиғаларды басқа біреу қалағандай емес, бейтарап күйінде көрсету үшін барын салады. Журналистер қырағы болып, этикалық нормаларды қатаң сақтап, сөз бостандығын қорғауы керек.

Дегенмен, әлеуметтік желілер мен басқа да онлайн платформалар журналистикаға жаңа міндеттер әкелді. Жалған ақпарат, жаңалықтар және манипуляция көбейіп барады. Мұндай жағдайда сапалы журналистика қоғамда одан да маңызды рөл атқарады.

Журналистиканың ең мықты тұсы – мәселеге көзін ашып, қоғамды хабардар ете білуінде. Зерттеулер, деректі фильмдер мен терең сұхбаттар мәселені түсінуге мүмкіндік береді және оны барлық жағынан қарастырады. Журналистика қоғамдық пікірді қалыптастырып, әрекет етуге шабыттандырады, қауымдастықтарға қуат береді және әлемді жақсы жаққа өзгертуге көмектеседі.

Қоғамдық пікірді қалыптастыруда журналистиканың күші орасан зор. Сапалы журналистика мәселелер туралы хабардарлықты арттыруға, шынайы оқиғаларды айтуға, заңсыздықпен және сыбайлас жемқорлықпен күресуге көмектеседі. Сондай-ақ билік органдарының әрекеттерін бақылау арқылы мемлекеттік қызметтің ашық болуына ықпал етеді. Журналистика арқылы қоғамымыздағы түйткілді мәселелерді танып, түсініп, оны бірлесіп шешуге болады. Сондықтан, халық әр саладағы жаңалықтардан хабардар болуы үшін журналистика бірнеше бағыт бойынша бөлінеді.

САЯСИ ЖУРНАЛИСТИКА

Саяси журналистика – саясаткерлер мен үкіметтің қызметі жайлы ақпаратпен, сыни талдаумен және мониторингпен қамтамасыз ететін еркін қоғамның құрамдас бөлігі. Оның басты міндеті – жай ғана хабарлау емес, саясаттағы сыбайлас жемқорлықты, заңсыздықтар мен кемшіліктерді әшкерелеп, қоғам мүддесінің қамқоршысы болу. Дегенмен, қазіргі таңда саяси журналистика цензура, қысым және айла-шарғы сияқты қиындықтармен бетпе-бет кездесіп отыр, бұл осы саладағы баспасөз бостандығы мен кәсіби этиканың маңыздылығын көрсетеді. Соған қарамастан, мемлекет тарапынан болатын қысымға қарсы тұрып, өз позициясын ұстап қалатын журналистер де бар. Журналистика цензура мен үкімет қысымымен бірнеше жолмен күреседі:

Халықаралық қолдау: Amnesty International, «Шекарасыз тілшілер» сияқты ұйымдар журналистерге цензура мен қысым көрсету жағдайларында көмектесіп, дүниежүзінің назарын аударады.

Анонимділік пен шифрды пайдалану: Журналистер өздерінің жеке қауіпсіздігін және ақпарат көздерінің құпиялылығын қорғау үшін технологияны пайдалана алады.

Журналистер қауымы арасындағы ынтымақ: Үкімет тарапынан қысым болған жағдайда журналистер бір-бірімен ауызбіршілікте біріге алады, бұл жағдайға көбірек назар аудартуы мүмкін.

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖУРНАЛИСТИКА

Экономикалық журналистика оқиғаларды, тенденцияларды және экономикалық процестерді талдауға бағытталған. Ол қаржы нарықтарына, саясатқа, экономикалық шешімдердің бизнес пен қоғамға әсері және жаһандық экономикаға әсер ететін факторларға назар аударады. Бұл бағыттың маңызды аспектілері — деректерді ұсынудағы дәлдік, кең аудитория үшін күрделі экономикалық тұжырымдамаларды түсіндіру және экономикалық оқиғалар мен адамдардың күнделікті өмірі арасындағы байланыстарды ашу.

Экономикалық журналистиканың өзіндік ерекшеліктері бар:

Аналитика: ол экономикалық деректерді терең талдауды және аудиторияға күрделі ережелерді нақты көрсетуді талап етеді.

Оқиғаларды түсіндіру: Экономика саласындағы журналистер оқиғаларды хабарлап қана қоймай, олардың бизнес пен қоғам үшін салдарын түсіндіруі керек.

Көпсалалылық: Экономикалық журналистика тек экономиканы ғана емес, сонымен қатар қаржы, бизнес, саясат және халықаралық қатынастарды білуді қажет етеді.

ҒЫЛЫМИ ЖУРНАЛИСТИКА

Ғылыми журналистика – ғылым мен журналистиканы біріктіретін сала. Ол күрделі ғылыми тұжырымдамаларды, зерттеулер мен жаңалықтарды халыққа қолжетімді форматқа аударуды көздейді. Ғылыми журналистиканың басты мақсаты – ғылымды түсінікті де қызықты ету, оның қоғам мен күнделікті өмір үшін маңызын түсіндіру.

Бұл саладағы журналистердің алдында ғылыми жаңалықтарды жеңілдетіп, түсіндіру, ғылыми жаңалықтарды талдау, ғалымдардан сұхбат алу, ғылымның адамзат үшін маңызын айту міндеті тұр. Ғылыми журналистің негізгі дағдыларына сыни тұрғыдан ойлау, күрделі идеяларды аудиторияға жеткізу, ғылыми тақырыптарға назар аудару үшін қолжетімді тіл мен көрнекі құралдарды пайдалану жатады. Бұл бағыт ғылымды танымал етуде және оған қызығушылықты оятуда маңызды рөл атқарады. Осындай ғылыми журналистердің бірі – Карл Саган. Ол астроном, астрофизик, ғылымды танытушы, кітаптар мен телебағдарламалардың авторы. Оның «Космос» кітабы мен телехикаясы кеңінен танымал болды.

МӘДЕНИ ЖУРНАЛИСТИКА

Мәдени журналистика өнер, әдебиет, кино, музыка, театр және мәдениеттің басқа да салаларындағы оқиғаларды, құбылыстарды көрсету және талдаумен айналысады. Ол мәдени көріністердің әртүрлілігін түсінуге және бағалауға көмектеседі, олардың қоғам мен адам өміріне әсерін талқылайды.

Бұл саладағы журналистер шолулар, сұхбаттар, талдаулар мен эсселер жазады, мәдени оқиғаларды насихаттайды, шығармашылық үрдістер мен елеулі еңбектерді сараптайды. Олар көрермендерге мәдениет туралы білімдерін кеңейтуге, суретшілердің, жазушылардың, режиссерлердің шығармашылығына назар аударуға және маңызды мәдени құбылыстар туралы диалог құруға көмектеседі. Мәдени журналистика көптеген жарқын тұлғаларды шығарды:

Роджер Эберт: Аты аңызға айналған киносыншы, Чикаго Сан-Таймс бағанының авторы, дәл осындай кинотеледидар бағдарламасының жүргізушісі.

Лидия Янковская: орыс әдебиеттанушысы және публицисті, әдебиет туралы көптеген мақалалар мен кітаптардың авторы.

Стивен Меткалф: Rolling Stone және New York Times газеттерінде жұмыс істеген американдық музыка сыншысы.

ЦИФРЛЫҚ ЖУРНАЛИСТИКА

Цифрлық журналистика – жаңалықтар мен ақпаратты цифрлық арналар мен платформалар арқылы жасауға және таратуға бағытталған журналистика саласы. Ол жаңалықтарды жасау, тарату және тұтыну үшін ғаламторды, әлеуметтік медианы, мобильді қосымшаларды және басқа сандық құралдарды пайдалануды қамтиды. Сондықтан, БАҚ заман талабына қарай өзгеріп отыруы керек. Мысалы, қазіргі таңда аудиторияның газетке қызығушылығы аз. Көп жағдайда, оқырман жаңалықты сайттан немесе Instagram, Facebook секілді әлеуметтік желіден оқиды. Осыған байланысты медиа саласы өз бағытын интернетке бұрып жатыр.

Ел ішінде блогер саны артқан сайын, аудиторияның бар назары соларға ауған. Бәсекелестіктің әсерінен, қазақ медиасы әлеуметтік желіге сапалы контент жасауға бейімделді. Осылайша, ақпарат бірден бірнеше БАҚ-қа жарияланатын болған. Жаңа форматтағы «Atameken Business» арнасы қазақ телевизиясына жаңалық әкелді. Ол еліміздегі  алғашқы интернет-арна болып есептелінеді.

Медианы ары қарай дамыту цифрландыру жүйесі арқылы жүзеге аспақ. Төртінші биліктің болашағы үшін цифрлық журналистиканы игеру қажет. Себебі, ол да алға жылжуды қажет ететін көп саланың бірі. Ал цифрлық жүйе– 21 ғасырдың талабы. Қазіргі таңда осындай оқу бағдарламасы Алматыдағы Халықаралық ақпараттық технологиялар университетінде бар. Осында оқып шыққан жас журналистер дәстүрлі журналистиакадан бөлек, технологиялармен жұмыс істеуді үйреніп, бірнеше салада қызмет ете алатыны анық.

Қорыта айтқанда, қоғамдық сананы алға жылжытушы күш өзектілігін жоғалтпауы, журналистердің заманауилығына, сауаттылығына байланысты. Сол себепті, әсіресе болашақ медиа қызметкерлері технологияларды мұқият меңгеріп, заман ағымына сай ақпарат таратудың түрлі әдістерін үйренгені абзал.