Білім айнасы газеті Республикалық газет «Тамырластар тәрбиесі» тақырыбын әрі қарай жалғастырғым келеді. Татар халқынан кейін ұйғырларды қолға алдым. Ұйғыр ұлты түркітілдес, бауырлас болғандықтан, әдеттегідей ұстанымдары бізбен ұқсас. Дегенмен, әр ұлтты ерекшелейтін өзгешелігі бар.
Сонымен, ұйғырлар әлемге аты мәшһүр, ежелгі Қашғар шаһарын мекендеген. Қазақтың біртуары Шоқан Уәлихановтың осы аймаққа жасырын барып, зерттеу жүргізгені тарихтан мәлім. Сондағы бір деректе: «Қашғария өздерінің әсем бишілерімен, музыканттарымен ежелден Орта Азия елдерінде ерекшеленген ел», – дейді Шоқан Уәлиханов (Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 9 том, 2007, 13 бет). Міне, ұйғыр ұлтының көркемдік пен өнермен өлшенген бір бейнесін ғалымның осы сипаттамасынан-ақ анық көруге болады.
Қазақ та ән мен биден кенде халық емес қой, әйткенмен, ұйғырлар біздің ұлттай өнерден рахат, тыныштық табудан гөрі тамсандыруға бейімдеу секілді. Мәселен, олардың «Дар» деп аталатын ұлттық ойыны бар. Бұл цирк өнеріне көбірек келеді. «Дар» сөзі б.з. 11 ғасырының 70 жылдарында жазылған «Түркі тілдері диуаны» кітабында кездеседі. Демек, бұл ойын мың жыл бұрын пайда болған. 10-20 метр биіктіктегі бағаналарға керілген арқан үстінде мықтылар ғана өнер көрсетеді. Ол өнерпаздарды дарбаздар деп атаған.
Ұйғырларда қалыңдық үшін өтем – қалың мал берілмейді, сондықтан қалыңдықтың үйіндегі тойды күйеу жігіттің ата-анасы атқарады.
Ұйғыр халқының бізден тағы бір өзгешелігі – әйел бірінші баласын төркінінде, өз анасының жанында босанады екен. Және 40 күн сонда күтінеді. Босануға 20-30 күн қалғанда жас келіннің анасы күйеу баласының үйіне барып қызын өзімен алып кетуге «тилэп елиш», яғни рұқсат сұрайды. Босанғаннан кейін нәрестенің елі бүкіл жабдығымен келіннің төркініне барады екен.
Ұйғырларда аяғын қияс басқан адамды көрсе, «Мәшрап көрмеген» дейтін көзқарас бар. Мәшрап жиылыс, орын деген мағынаны береді. Қазір ұйғыр тілінде жұрт жиылатын сауықты осылай атайды. Бізше бастаңғы, бірақ мұндағы әр әрекеттің бастауында тағылым болуы керек деген ұстаным бар. Өйткені, мәшрап кезінде тәртіпке бағынбай, ереже бұзған адамдарға жазалау заң қолданған. Сондықтан жұрт мәшрапты «Ұйғырлардың университеті» деп атайды.
Түнеукүні бір мекеменің есігінде кезек күтіп отырдым, теледидар қосулы тұрды. Еріксіз көресің ғой, музыкалық арна қосулы екен. Үздік ондықты айқындап жатқан бағдарламада әр елдің әндері іріктеліп көрсетілуде. Әрқайсысы тілімен ерешеленіп тұрды, бірақ бәрінің стилі бірдей. Құдды барлығы әр тілде, бірақ бәрі бір батыстың тәрбиесін алып өскен бе дерсіз. Сонда қайда, қандай істе жүрсе де басындағы ұлттық бас киімін тастамаған ұйғырлар тақия туралы ән айтып жатты. Бізге де үлгі етер ме еді деген ойға қалдым. Әр жыл сайын мамырдың бесінде бүкіл әлемдегі ұйғырлар «Доппа» мерекесін тойлайды екен. Доппа – ұйғыр ұлтымен бірге жасап келе жатқан ұлттық бас киімі. Ал, тақия бізде де бар ғой…
Ұйғырлар гүлдерді ерекше қадірлейді, қазірдің өзінде мейлі жеке үйде, мейлі пәтерде тұрсын, гүл өсіру олардың салтына еніп кеткен секілді. Ежелгі ұйғырларда гүл баптаушыларға ерекше құрметпен қараған екен. Гүлді баладай баптайтын ұлт: «Һәр гүлниң өзигә чушлуқ пуриғи» – әр гүлдің өз иісі бар дейді. Расында әр баланың өз орны, өз болмысы бар емес пе.
Қалада ұйғыр қызбен көрші тұрамын. Өз ұлтының, отбасының тәрбиесін айтуды өтіндім. Ол анасының екі ауыз сөзін есіне алды:
– Анам бала күнімде шашымды өріп беріп отырып: «Ынсав топығың бәрсун», дейтін, ол – ойың, ынсабың жамандыққа кетпесін деген мағына. Ал бойжеткен шақта маңдайымнан сүйіп: «Бахітиңни таладин бәрсун», – дейтін. Бұл өз бақытыңды даладан іздеп тап деген түсінік.
Ұйғыр ұлтының ерекшеліктерін іздеп жүріп, осыдан тура бір ғасыр, алты жыл бұрын жазылған терең мағыналы әңгімеге тап болдым. Бұл «Язык желтых уйгуров» деген ұйғыр тілінен Маловтың орысшаға аударған кітабында жарияланған. Сондағы көңіліме қонған әңгімені қазақша сөйлеткенді жөн көрдім. Мақсат – тамырластар тәрбиесінен өзімізге түртіп алу. Біздің болмысқа сай аударуға тырыстым, мархабат!
ҰЗАТЫЛАРДА ӘКЕСІНІҢ ҚЫЗЫНА АЙТҚАНЫ
Бір ханның бес баласы болыпты. Ең кіші ұлының әйелі болмапты. Бір күні әкесі оған көп күміс беріп: «Өзіңе лайықты жар тап!» – дейді. Ол ұзақ жолға аттанып кетеді, үшінші күн дегенде үш қызды жолықтырады. Жігіт: «Қайсың маған жар боласың?» – деп, сұрақты төтесінен қояды. Сонда ішіндегі кенжесі: «Әкемнің алдынан өт!» – дейді. Бәрі бірге қыздардың үйіне барып, әкесінен кіші қызының қолын сұрайды. Әкесі келісіп, жігіт оған күмісін береді. Әкесі қызын шығарып саларда: «Сен өзіңнің өмірлік серігіңе аттанып барасың. Мына нәрсе есіңде болсын: астың дәмдісін іш, ең әдемі көйлек ки, бетіңді күніне үш рет жу», – дейді.
Жігіттің еліне аман-есен жетеді, той жасап, некесін қияды. Отбасылы өмір өтіп жатады. Әйелі бір күні нашар көйлек киіп жүреді. Сабын болса да, бетін күніне үш рет жумайды. Және дәмді тағамдарды жемейді. Сонда одан жас күйеуі: «Саған әкеңнің айтқаны бар еді ғой. Сен неге оны орындамай жүрсің?» – деп сұрайды. Сонда әйелі: «О, ол сөздің мағынасы мүлдем басқа еді. Әкемнің «әдемі көйлек ки» дегені – күйеуің алып берген көйлекті ки дегені еді. «Дәмді тамақты же» дегені – көптен қалған асты іш дегені. Ал, «бетіңді күніне үш рет жу» дегені – үйіңді ұрыс-жанжалдан тазалап отыр дегені еді», – деп түсіндіріп берген екен.
Ендігі түртіп алуды оқырманның өзіне қалдырайын. Ұйғырлардың адам тәрбиелеудегі нақыл сөздер тізбегін ұсынамын. Әдеттегідей, аудармашы болмағандықтан, түпнұсқасымен бірге беремін.
«Жиңнә қәйәрдә болса, жип шу йәрдә» – ИНЕ ҚАЙДА БОЛСА, ЖІП СОНДА.
«Кеңәшлик өйгә байлиқ немә керәк» – КӨҢІЛ-КҮЙЛІ ОТБАСЫНА БАЙЛЫҚ НЕГЕ КЕРЕК.
«Көзниңму тили бар» – КӨЗДІҢ ДЕ ТІЛІ БАР.
«Чақармисаңму бариверимән, узатмисаңму кетиверимән» – ШАҚЫРМА, ӨЗІМ БАРАМ, ШЫҒАРМА, ӨЗІМ ҚАЙТАМ.
«Әлгә яққан хар әмәс» – ХАЛЫҚТЫ КІМ СҮЙСЕ, СОЛ БАҚЫТТЫ.
«Қолум – қамча, путум – ат, маңиверәй пиядә» – ҚОЛЫМ – ҚАМШЫ, АЯҒЫМ – ТҰЛПАР, МІНІП АЛЫП ШАБА БЕРЕР.
«Ятқан болсаң, тур, турған болсаң, маң» – ЖАТҚАН БОЛСАҢ, ТҰР; ТҰРҒАН БОЛСАҢ, ЖҮР.
«Кичик адәмму чоң чүш көриду» – КІШКЕНТАЙ БАЛА ДА ҮЛКЕН ТҮС КӨРЕДІ.
«Урғандиму, гуна, «ур» дегәндиму» – ҰРҒАН ДА, ҰРҒЫЗҒАН ДА КІНӘЛІ.
«Қанчә жуқури турсаң, шунчә жирақ көрисән» – ҚАНШАЛЫҚ БИІКТЕ ТҰРСАҢ, СОНШАЛЫҚ АЛЫСТЫ КӨРЕ АЛАСЫҢ.
«Адәм әткәнгә тазим әт» – АДАМ ЕТКЕНГЕ ТАҒЗЫМ ЕТ.
«Қарап туруш билән һүнәр үгиниш мүмкин болса, ишт аллиқачан қассап болар еди» – ҚАРАП ТҰРҒАННАН ҚОЛӨНЕРДІ ҮЙРЕНІП АЛУ МҮМКІН БОЛСА, ИТ ӘЛДЕҚАШАН ҚАСАПШЫ БОЛЫП КЕТЕР ЕДІ.
«Баш қәйәрдә болса, пут шу йардә» – БАС ҚАЙДА БОЛСА, АЯҚ СОНДА.
«Алим болсаң, аләм сениңки» – АҚЫЛДЫ БОЛСАҢ, ӘЛЕМ – СЕНІКІ.
«Җанлиқ надан – өлүк, җансиз алим – тирик» – ТІРІ НАДАН – ӨЛІК, ӨЛГЕН ДАНА – ТІРІ.
«Алим болсаң, аләм сениңки» – АҚЫЛДЫ БОЛСАҢ, ӘЛЕМ – СЕНІКІ.
Айта кетейік, осындай тағылыммен тәрбиеленген ұйғыр ұлтынан Шығыс Түркістан ислам республикасының бірінші президенті болған Хожа Нияз(Ходжа Нияз-хаджи), қоғам қайраткері Абдолла Розыбакиев, ақын Илья Бахтия, Қазақстанның халық әртісі Ризвангул Тохтанова, Қ.Р. Халық Қаһарманы Мурдин Тейипов, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, халық әртісі Құддыс Қожамияров, генетик-ғалым Шухрат Миталипов, Кеңес кезеңінен бері танымал әнші Мұрат Насыров, Қазақстан эстрада жұлдызы, әнші Дильназ Ахмадиева шыққан.
«Язык желтых уйгуров» кітабы, «Аманнисахан», еларалық «Көрші» журналы, «tilachar.biz», «uyghurtoday» сайттарының көмегімен,
Айдана ШОТБАЙҚЫЗЫ.
