Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Коммерциялық банктер нарықтық экономиканың маңызды буыны болып табылады. Олардың қызметі мемлекеттің ақша айналымын үдерісінде басым бөлігін алады, капитал көздерін қалыптастыру үшін кеңейтілген ұдайы өндірісті қайта бөлу жолымен – мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің, халықтың уақытша бос ақшалай қаражаттарын ұдайы өндіріс процесінің барлық қатысушылары ретінде пайдаланады. Сондықтан коммерциялық банктер ұлттың экономикадағы кәсіпорындар мен оның салаларында капиталдың көп бөлімін тиімді пайдалануда бәсекелестікті туындатады.
Банк жүйесі іс жүзінде халық шаруашылық экономикасында, мемлекеттің төлем жүйесі мен есептілігін басқаруда, өздерінің көп бөлігін коммерциялық істерді салымдар арқылы жүзеге асырады, инвестициялық және кредиттік операциялар, сондай-ақ банктер халық уақытша бос қаражаттың қаржылық делдалдық қызметтер атқаратын фирмаларға және өнім өндіретін бағыттағы құрылымдарға бір қатар қаржылай қызметтер көрсетеді. Соған қоса банк жүйесі уақтылы қарыз алушыларға ақша қаражаттарын тиімді алу дәрежесінің қабілетін жоғарылатып жіберу мақсатында қолма-қолды және қолма-қолсыз ақшалардың мақсатты орындалуын қадағалап отырады.
Коммерциялық банктер ақша-кредит саясатын мемлекеттің саясатының шеңберінде атқарады, ақшалай ағымдардың қозғалысын реттейді, олардың айналу қозғалысына әсер етеді, эмиссия, айналыстағы нақты ақшалардың жалпы салмағын қоса алғанда көріністерді береді. Тұрақтандыру ақша массасының өсу — бұл істе инфляцияның қарқынын тежейді, баға деңгейінің бір қалыпты тұруын, экономиканың халық шаруашылығының ең тиімді түріне әсер ететіні нарықтық қатынастарын қамтамассыз етеді.
Коммерциялық банктер тек қана өздерінің капиталдарымен, өздерінің табыстарымен, клиенттердің капиталдарымен емес, олардың табыстарымен тәуекелге баруы мүмкін. Банктер клиенттермен серіктес ретінде өзара қарым-қатынас жасайды, ол қарым-қатынастар екі жақты негізде жүзеге асырылады, еріктілік және өзара мүдделік жайлы. Қандай банктің болмасын жетістіктері оларды тиімді басқаруда және әр дайым бәсекелестікті арттыру арқылы екені анық.
Коммерциялық банктердің активтерін басқару мәселелерінің ғылыми негізінде жазылған шет мемлекеттердің зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылған. Атап айтқанда, Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гил және Смиттер Р., сондай – ақ жұмыста Ресей және Қазақстанның еңбектері С.Г. Струмилин, Н. П. Федоренко, Т.С. Хачатуров, отандық ғалымдар Г.С. Сейткасимов, А.А. Мусина, Мақыш С.Б., Г.Б.Алина, А.Т.Джумабекова және т.б.
Зерттеудің мақсаты — Қазақстанның банктік операцияларының активтерін заманауи жағдайда тиімді басқару өзекті мәселе. Қанша банк ресурстарын орынды пайдаланса соғұлым негізгі қаржылық көрсеткіштері банк қызметтері мен олардың табыстылығын көрсетеді. Әлемдік және отандық тәжірибеде көрсетілгендей, банктерді басқаруды дұрыс бағаламау, олардың қызметтерінің дұрыс бағытқа бармайтындығын көрсетеді.
Банк активтерін тиімді басқарудың маңызы банктік басқарудың негізгі мәселесі тақырыптың өзектілігі болып табылады. Бұл тезис кредиттік мекемелердің банкроттық себептерін зерттеуді растайды, біз олардың арасында сапасы төмен актив портфелін және бақылау жеткіліксіз деңгейін атап өткен жөн деп санаймыз. Жаңа ғылыми-негізделген тәсілдерді әзірлеу қажет, қаржылық тұрақтылық талаптарына орай банк қызметінің жоғары кірістілігін қамтамасыз ету мақсаттарына байланысты.
Коммерциялық банктердің активтерін басқару операциялар банк жасаған процесiнде бағалы қағаздар ресурстарды инвестициялық немесе бірлескен шаруашылық қызметі үшін құқықтарын сатып, инвестор ретінде әрекет етеді. Бұл операциялар, сондай-ақ пайда құруға тікелей тарту арқылы банкке табыс әкеледі. Осы операцияларды экономикалық мақсаты әдетте тікелей өндіріске қаражат ұзақ мерзімді инвестицияларға байланысты.
Коммерциялық банктердің активтерін басқару операцияларын түрлілігі кеңселік ғимараттар, жабдықтар мен жалға төлеу инвестиция болып табылады. Бұл коммерциялық банктердің активтерін тиімді басқару банктің меншікті капиталының жүзеге асырады, олардың мақсаты банк қызметі үшін жағдайларды қамтамасыз ету болып табылады. Бұл инвестициялар банкке табыс әкелмейді.
Буката VI мен Львов YI пікірінше негізгі белсенді операциялар болып мыналар табылады:
— несие портфелін қалыптастыру нәтижесінде кредиттік операциялар;
— инвестициялық портфельді қалыптастыру үшін негіз құру инвестициялық операциялар;
— өз клиенттеріне банкке ұсынған негізгі қызметтердің бірі болып табылатын қолма-қол ақша және есеп айырысу операциялары;
— барлық банктік операциялардың сәтті орындалуын қамтамасыз ету үшін тиісті инфрақұрылымды құру байланысты басқа белсенді операциялар.
Лаврушин банктердің ең көп тараған белсенді операцияларына санайды:
Несие операциялары, әдетте, банктер өздерінің табысының басым бөлігін әкеледі.
Шетелде түрлі-түрлі басқа да белсенді операциялардан банктерге елеулі табыс әкеледі. Қазақстанда іс жүзінде олардың шарттары әлі шектелген. Басқа да белсенді операциялар арасында шетел валютасымен операцияларды және бағалы металдар, сенім, агент, өнімді, және т.б. қамтиды.
Банк несие банктер өздерінің қайтару шартымен қарыз алушыларға ақша қарызға онда экономикалық қарым-қатынас болып табылады. Бұл қарым-қатынастар қарыз алушының (борышкер) және кері банктің (кредитор) қозғалыс құнын (қарыз капиталы) тарту.
Қарыз алушылар барлық меншік нысанындағы кәсіпорындар (акционерлік кәсіпорындар мен фирмалардың, мемлекеттік кәсіпорындар, жеке кәсіпкерлер және т.б.), сондай-ақ халық бар.
Кәсіпкерлік және бүкіл экономиканың шкаласы бойынша қарыз алушының (банкке қарызын өтеу) алған қайтармағына сомаларды арттыру молайту нәтижесі болуы тиіс.
Ол несие экономикалық рөлін анықтайды және кредиттік операциялар банктік пайданы алу үшін ең маңызды шарттарының бірі болып табылады. Халыққа көрсетілетін заемдар бойынша мерзімі өткен берешек, алдыңғы кезеңмен салыстырғанда тұтыну жинақтау, тіпті қысқарту азайту арқылы өтеледі.
Сонымен қатар, халықтың кредит тауарлары (әсіресе қымбат ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар) сұраныстың өсуін ынталандырады және осы операциялар банктің табысын мүмкіндігін анықтау табыс деңгейіне байланысты, тұтыну өсімін қамтамасыз етеді. Кредиттік операциялар банк активтерінің мақалалар құрылымында ең үлкен үлесін алады.
Қажетті мөлшерде қолма-қол ақша активтердің болуы — персоналдың жалақысы, әр түрлі материалдар мен қызметтерді төлеу, оның ішінде заемдар мен қақпағы операциялық шығындарды сұранысты қанағаттандыру үшін, ақша айырбастау үшін кен орындарын қайтару қолма-қол ақша ағыны пайдаланып коммерциялық банктердің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін аса маңызды шарты. Ақша массасы байланысты:
— банктің ағымдағы міндеттемелерінің құны;
— ақша клиенттер шығарылым шарттары бойынша;
— жеке қызметкерлердің есеп айырысулары;
— бизнесті дамыту.
Ақшаның жеткілікті мөлшерде болмауы банктің беделін шая алады. Қолма-қол ақша сомасының инфляцияға әсер көп. Ол ақша тозу қаупін арттырады сондықтан олар табыс әкелетін активтердің орналастырылған, өз кезегінде, көп ұзамай іске қосу қажет. Инфляция себебі көбірек қолма-қол ақша қажеттілігі. Кассалық операциялар — әр түрлі активті шоттардың қаражаттын қалыптастырады, орналастыру және пайдалану, бар қолма-қол ақшаны қозғалысына байланысты операциялар.
Банктік кассалық операциялар мағынасы бұл оларға экономиканың қолма-қол ақша қалыптастыру байланысын анықтайды, түрлі активтерді арасында ақша қатынасы, қағаз салмағы арасындағы пропорциясы, кредит ақшалар мен тиын (айырбастау) айырмасы.
Басқалай активті операциялар, әртүрлі нысандағы, шетелдік банктер елеулі табыс әкеледі. Басқалай активті операциялар жататындар: шетел валютасы мен бағалы металдар бойынша мәміле, трастық, сенімдік, агенттік, тауарлы және т.б.
Әртүрлі көрсетілген опрерациялардың экономикалық мәні.
Кейбір жағдайларда (шетел валютасын немесе қымбат бағалы металдар сатып алу және сату) банк кредиторларының талаптарын қанағаттандыру үшін пайдаланылуы мүмкін активтердің көлемін немесе құрылымын өзгертеді.
Басқаларға (сенімгерлік операциялар) банк бақылау оған берілетін мүлікке қатысты қамқоршы болып табылады. Келесі (агенттікті операциялар) — банк клиенттерінің атынан төлем операцияларды жүзеге асыратын, делдал ретінде әрекет етеді.
Банктің активті операциялар өз қызметінің маңызды және шешуші бөлігі үшін анықтау операциялары. Активтер құрылымында астында әр түрлі қатынас жатады, банктердің баланс активтерінің сапа баланс жалпы қортындысына байланысты.
Банк активтерінің сапасы анықталады оның активтерінің қолайлы құрылымы активті операцияларды әр тараптандыру тәуекел активтердің сомасы сыни көлемі және ақаулы активтер мен актив құбылмалылығы белгілері.
Банк активтерінің құрылымын анықтау үшін әр түрлі тәсілдер бар. Көптеген экономистер, әсіресе Э. Рид, Р. Коттер, Э. Гил и Р. Смиттердің коммерциялық банктердің активтері 4 негізгі санаттарға бөлінеді:
— Кассалық қолма-қол ақшалар және соларға теңестірілген қаражаттар;
— Бағалы қағаздар инвестициясы;
— Ссудалар;
— Ғимараттар мен құрылыстар.
Сонымен қатар, олардың салдарынан қамту қабылданған мәндер одан қысқа мерзімді несиелер бойынша орталық банктің коммерциялық банктерге қайта кепілденген болады, бұл шын мәнінде өтімділік соңғы артады. Ұзақ мерзімді несиелердің өтімділік, назарға олардың өте төмен қолданыстағы шарттарын ескереді. Бұл түбегейлі өтімділігін төмендетеді және олардың қайтару коммерциялық банктердің тәуекелдерін арттырады. Компаниялар, ұйымдар және басқа да банктердің кооперативтерге инвестицияларының акциялар және бағалы қағаздар. Кәсіпорын акциялар мен облигацияларды дамыған қайталама нарық сату болмаған кезде өте қиын, өйткені отандық коммерциялық банктер үшін, осы активтер, несие салыстырғанда кем өтімді болып табылады.
ҚОЛДАНЬIЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
- ҚР Ұлттьıқ Банкі туральı Қазақстан Республикасьıньıң 1995 жьıлғьı 30 наурьıздағьı N 2155 Заңьı
- Қазақстанньıң Даму банкі туральı Қазақстан Республикасьıньıң 2001 жьıлғьı 25 сәуiрдегi N 178 Заңьı
- Заңдьı тұлғалардьı мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілдіктердлі есептік тіркеу туральı Қазақстан Республикасьıньıң 1995 жьıлғьı 17 сәуiрдегi N 2198 Заңьı
- Банктегі бухгалтерлік есеп: оқу құральı / А. Бименова.- Астана: Фолиант, 2008.- 192 б.
- Ақша, кредит, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Ғ.С.Сейтқасымов және А.А.Мусина. 4-басылым, толықтырылған және қайта өңделген. – Астана: ҚазЭҚХСУ БПО, 2013. – 578 б.
Сабыров Айболат Темірболатұлы,
Махамбет Өтемісов атындағы
Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің
«Экономика» мамандығының магистранты
(Қазақстан Республикасы, Орал қаласы)
(Экономика. Банк және банк жүйесі)
