Студенттердің танымдық әрекетін қалыптастырудың негізі ретінде өзіндік жұмысты ұйымдастыру

Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесі қазіргі кезеңде қоғамдық дамудың  замануи тенденциясына сәйкес келетін жеке тұлғаның мүддесін басымдық ретінде қарастырады. Білім беруге жаңа көзқарастың нышандары ретінде құзыреттілік, жеке шығармашылық, білімді өз бетінше іздеу және оларды жетілдіру қажеттілігі болып табылады. Сондықтан қалыптасқан оқыту нысандары мен әдістерінің ішінде өздік жұмысының маңызы зор.

Өз бетінше еңбектеніп алынған білім ғана колледж түлектерін кәсіби міндеттерді шығармашылықпен шешетін, өз позицияларын сенімді қорғайтын, бәсекеге қабілетті болатын, нәтижелі ойлайтын маман етеді.

Студенттердің өздік жұмысы олардың шығармашылық қызметін дамыту мен жандандырудың тиімді құралдарының бірі болып табылады. Оны мамандар даярлау сапасын арттырудың басты резерві ретінде қарастыруға болады. Студенттердің өздік жұмысының әдіснамалық негізі іс-әрекеттік тәсіл болып табылады, ол оқыту мақсаты типтік және типтік емес есептерді шешуге, яғни студенттерге белгілі бір пәннен білім көрсетуге керек болатын нақты жағдайларға бағытталған.

Педагогикалық терминологиялық сөздікте «студенттердің өздік жұмысы» ұғымына оқытушының тікелей басшылығынсыз жүзеге асырылатын жеке немесе ұжымдық оқу қызметі деп  анықтама берілген. «Студенттердің өздік жұмысы» ұғымына мынадай анықтама беріледі: қажетті ақпаратты өз бетінше іздеу, білім алу, ғылыми және кәсіби міндеттерді шешу үшін білімді пайдалану (С. И. Архангельский); көптеген элементтерден тұратын іс-әрекет: дәріс барысында оқу материалын шығармашылық қабылдау және ұғыну, сабақтарға, емтихандарға, сынақтарға дайындық, курстық және дипломдық жұмыстарды орындау (А. Г. Молибог); өздігінен білім алу (С. И. Зиновьев); сабақтарда немесе аудиториядан тыс уақытта тікелей басшылықсыз, бірақ оқытушының бақылауымен студенттердің жеке, топтық танымдық іс-әрекетінің алуан түрлері (Р. А. Назимов).

Студенттердің өздік жұмысының негізгі мақсаты — тәжірибе барысында еркін және өздігінен қолдана алатындай іргелі және кәсіби білім, білік пен дағды жүйесін қалыптастыруға бағытталған мамандардың кәсіби дайындығын жақсарту.

«Тарих» пәні сабақтарында студенттердің өздік жұмысын ұйымдастыру барысында келесі міндеттерді шешеміз:

1. студенттердің білімін тереңдету, кеңейту және олардың оқу-танымдық қызметіне қызығушылығын қалыптастыру;
2. студенттерді өз бетінше таным үрдісінің тәсілдерін меңгеруге үйрету;
3. олардың дербестігін, белсенділігін, жауапкершілігін дамыту;
4. болашақ мамандардың танымдық қабілеттерін дамыту.

Мысалы, «Қазақ хандығының құрылуы» тақырыбын оқу барысында тақырыпты жақсы меңгеру үшін студенттерді 3 топқа бөліп, өз бетінше зерттеу және Қазақ хандығының қалыптасуының негізгі саяси, экономикалық, этникалық себептерін атай отырып, өз бетінше зерттеу тапсырмасы беріледі. Бірінші топ, оларға «экономистер» жатады, жаңа мемлекеттің пайда болуының экономикалық себептерін талқылайды. Екінші топ — «саясаткерлер» — Қазақ хандығы құрылуының саяси жағдайын талдайды. Үшінші топ «этнографтар», жаңа этникалық мемлекеттің пайда болуына әкеп соққан әлеуметтік-этникалық себептерін қарастырады.

Қазіргі әдебиетте өздік жұмыстың екі деңгейі бар — оқытушы басқаратын студенттердің өздік жұмысы және өздік жұмысы.
Бірінші деңгей ең маңызды, өйткені ол оқытушының арнайы әдістемелік нұсқауларының болуын болжайды, оған сәйкес студент білімді, білік пен дағдыларды игереді және жетілдіреді, практикалық іс-әрекет тәжірибесін жинақтайды.

Осыған байланысты өздік жұмыстың үш деңгейін ажыратамын:
1. репродуктивті (жаттығу): кестелерді толтырады, оқытылатын тақырыптар бойынша схемалар мен кластерлерді құрайды;
2. қайта құру: жоспар, тезистер құрастыру, зерттелетін мәселелер бойынша ғылыми мақалаларды аннотациялау;
3. шығармашылық: эссе жазу, рефераттар.

Тарих сабағында өздік жұмысты ұйымдастыру қажетті оқу іскерліктерін қалыптастырады:
— конспектілеу, негізгі және қосымшасын айыру;
— схемалар, кестелер, аннотациялар, жоспарлар құру;
— баяндамалар, рефераттар жазу;
— шығармашылық тапсырмаларды шешу;
— талдау, салыстыру, қорытынды жасау;
— фактілерге өз бағасын беру;
— өз ойларын дұрыс баяндау.

Мысалы, «Қазақстан бірінші орыс революциясы жылдарында (1905-1907 ж. ж.)» тақырыбын оқу кезінде келесі жұмыс түрлерін ұсынамын: «бірінші орыс революциясының себептері мен мақсаттары» сызбасын құрастыру, «революцияның негізгі кезеңдері» кестесін өз бетінше толтыру, студенттердің оқулықпен және құжаттармен және т. б. жұмыс істеу.

Жаңа сабақты түсіндіру кезінде оқытушы негізгі міндеттерді орындайды — логикалық ойлау қабілетін дамытады және студент бойында танымдық қабілеттерін қалыптастырады. Мысалы, «1917 жылғы ақпан айындағы буржуазиялық-демократиялық революция кезеңіндегі Қазақстан» сабағын түсіндіру кезінде студенттердің танымдық қабілеттерін қалыптастыру және логикалық ойлау қабілетін дамыту сияқты басты міндеттер қойылады.

Сондықтан сабақта қарастыратынымыз:
— А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатовтың халыққа үндеуі (яғни ұлт-азаттық қозғалыс кезеңіндегі алдыңғы қатарлы адамдардың қызметін қарастырамыз).
— Қазақстанның жекелеген әлеуметтік топтарының Ақпан революциясына қатынасы;
— ұлттық демократтардың ұлттық автономиясы туралы ұстанымы;
— облыстық және республикалық съездер қалай өтті, онда қандай мәселелер қаралды және оларды шешу жолдары талқыланды;
— өлкенің саяси және экономикалық даму жолдары туралы.

Оқытушы барлық сұрақтарды бірте-бірте ашып, білім алушыларға тақырыпты меңгеруде олардың міндеттерін түсіндіреді. Алдыңғы бес мәселені талқылау кезінде кестені бірлесіп толтыру оларға бүкіл тақырып туралы толық түсінік береді.
Сабақтың екінші бөлімінде оқылатын тақырып бойынша жазбаша сауалнама түрінде өздік жұмыс жүргіземіз. Бұл әдіс студенттерде тапқырлық, тез шешім қабылдай білу сияқты қасиеттерді дамытады. Өз бетінше жұмыс олардың белсенділігін арттырады, шығармашылық қабілеттерін дамытады.

«Қазақстандағы саяси партиялар мен ағымдар» мәселесі бойынша студенттер кесте толтырып, өз жауаптарын түсіндіреді. Жұмыстың бұл түрі оларды логикалық ойлауға үйретеді.

Сөзжұмбақтарды шеше отырып, студенттер оқиғаның күндерін және саяси қайраткерлердің есімдерін жақсы есте сақтайды.

Кез-келген сабақтың басты мақсаты — оқылған деректерді, құбылыстарды, оқиғаларды өз бетінше бағалай алатын және алған білімдерінің негізінде әлемге өз көзқарасын қалыптастыра алатын тұлғаны, адамды тәрбиелеу. Менің мұғалім ретіндегі міндетім студентті өздігінен білім алуға қабілетті тұлға ретінде дамыту үшін барлық мүмкіндіктерді жасау. Бұл міндетті шешуде өздік жұмысты ұйымдастыру оқыту процесін белсендіруге ықпал ететін қазіргі заманғы тиімді педагогикалық технологиялардың бірі болып табылады. Өздігінен жұмыс жасау оқу жұмысының барлық түрлерінің міндеттерін шешеді.
Дербес қызметпен бекітілмеген білім адамның шынайы игілігі бола алмайды. Сонымен қатар, өздік жұмыстың тәрбиелік мәні бар: ол дербестікті тек шеберлік пен дағдылардың жиынтығы ретінде ғана емес, сонымен қатар жоғары білікті қазіргі заманғы маманның тұлғасында маңызды рөл атқаратын сипаттың белгісі ретінде қалыптастырады.

Сейітжанов Дулат Есімұлы,
әлеуметтік-экономикалық пәндерінің оқытушысы
«СҚО әкімдігінің ДСБ» КММ «Солтүстік Қазақстан  медицина колледжі» ШЖҚ КМК

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Казаков А. Г. Студенттердің өздік жұмысын ұйымдастыру: Жоғ. пед. оқу. студенттер үшін оқу құралы. «Академия» баспа орталығы, 2002. — 368, 145 б
   2. Вяткин Л. Г. Оқушылардың сабақта өздік жұмысы. – Саратов: Саратов баспасы. ун-та, 1983. – 125 б.
   3. Пидкасистый П. И. «Студенттердің оқу-танымдық қызметін ұйымдастыру».- М.: Ресей педагогикалық қоғамы, 2006
   4. Найдёнова Л. В.. Жеке тұлғаның сапасы ретінде оқушылардың дербестігін дамытудың педагогикалық шарттары (мектепте сызуға оқыту материалында): Дис. . пед. ғылым канд.: 13.00.01: Мәскеу, 2004. — 231 c.