Дидактикалық ойындардың оқу қызметінде қолдану тиімділігі

Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту,сөздік қорларын дамыту,ауызша сөйлеуге үйрете отырып,үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану,әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.

Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі-тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.

Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып,оларды айналасындағы заттармен таныстырып,атын атай білуге,қасиеті мен сапасын,түр-түсі және пішінін ажырата білуге ,өмірдегі,қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым,түсініктерін дамыта отырып,белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.

Мектеп жасына дейінгі балаларлың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің:

-балалардың сөздік қорларын дамыту;

-жаңа сөздерді меңгерту;

-үйренген сөздерін тиянақтап,әрі байытып отыру басты міндет саналады.

Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс.Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын,тапсырма,жаттығуларлың орны ерекше. Соның ішінде  ойын-баланың шын тіршілігі.Ойынарқылы  бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып,таңдап алады.Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден жалықпайды.Ойын  бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп,таным белсенділігінің дамуына жол ашады.Қай бала болмасын ойынмен өседі,өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты.Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.Ол өзін еркін ұстайды.Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы,бәрін білу деген талпынысы мен құлшынысы.Баланың білуге деген құштарлығы,сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.

Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады.Тәрбиеші бақылау,заттарды қарау,жұмбақ шешу және құрастыру,саяхат,ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында балалардың сөздік қорларын дамытады.

Арнайы ойын-сабақ және сабақ мазмұнына қарай танымдық,дамытушы ойындарды,тапсырмаларды қолдану,балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға,оларды қасиетіне қарай ажыратуға және оны танып білуге үйретеді.Сөйтіп бала топтағы жасына сәйкес бағдармалық міндетті меңгереді.Ойын ұйымдастыруда тәрбиеші өзі жетекші бола отырып,баларды ойнай білуге,ойын ережесін сақтауға,әрі оларды ойната отырып,ойлануға бағыттайды,заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады,ойынға қызықтыра отырып зейінін,қиялын дамытады.

Сонымен қатар ойын барсында бала үлкендермен,өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды.Әр бала өз жетістігіне қуанып,мәз болады .Сондықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда  және іріктеуде балалардың жас және жеке еркшелігін ескерген жөн.

Тәрбиеші балалармен ойында (заттармен,үстел үсті және сөздік ойын)

үш түрлі етіп өткізуге болады.

Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды,табиғи заттарды қолдану арқылы өтіледі.Мысалы:

«Дәл осындайды тауып ал»,» Салыстыр да,атын ата»,т.б

Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда  домино,лото,суреттер қолданылады.Мысалы:»Суретті құрастыр»,»Есінде сақта»,т.б

Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге,дұрыс жауап айтуға,сөз мағынасын түсінуге ,орындысөйлеуге үйренеді.Мысалы: «Сөз ойла»,                 «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш сөз ата».

Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар «Пішіндер көрмесі», «Өрнекті есіңде сақта», «Серетті жалғастыр», «Көңілді таяқшалар»тәрізді жаттығу тапсылмаларды да пайдаланып отыру өз нәтижесін береді.Бұл аталған жаттығу,тапсырмалар балалардың сөздік қорын дамыта отырып,таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.

Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік,ойынды өткізу,ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды.

Ойынға қажетті құрал,заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.

Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып табылады.Ойынды талдау,бұл ойынның өз мақсатынажетуі,балалардың белсенділігі және олардың іс-әрекеті болып табылады.

Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды,тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып,ауызша сөйлеу машығын игереді,таным белсенділіктері қалыптаса түсіп,ақыл-ойы өсіп жетіледі,әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.

Міне,сондықтан да оқу-тәрбие үрдісінде әр түрлі ойындар арқылы баланы жан-жақты дамыту ісіне ерекше көңіл бөлемін және бұл менің ең негізгі алдыма қойғам мәселем.

Сонымен,баланың сөздік қорын дамытумен қатар,тілін дамыту да ойын арқылы жүзеге асады.Оны төмендегі ойын түрінен көруге болады:

Бала саусағын ойната отырып, сөйлеуін дамыту.

Саусақ ойыны-бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан ,әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық.

Саусақ ойыны-саусақтардың көмегімен қандайда болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналау болып табылады.

Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы,қабілеті дамып,ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды,жан-жануарларды,құстар мен ағаштарды бейнелей алады.Саусақтарының қимылына қарап бала қуанады, шаттанады,сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып ,есінде сақтайтын болады.Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып,оң,сол,жоғары,төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді.

Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары,соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.

Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан , бала қолының ептілігін толық жетілдіру, тізету-тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды.

Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі,көңілді түрде ұйымдастыруға болады.Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі,әр қимылы көрсетіледі.

Мысалы: Саусақтар сәлемдеседі»ойынын алайық.Мұнда бас бармақ ұшы әр саусақтың ұшымен кезекпен түйіседі.»Адамдар келеді».Оң қолдың сұқ саусағы мен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады.Сонымен бірге халық арасында кеңінен тарап жүрген «қуырмаш»ойыны да саусақтардың нәзік қимылын жетілдіруге бағытталған.

Балалар осындай саусақ ойынын ойнай отырып, өлең шумағын қызыға айтады.Мысалы,»Моншақ»

Қызыл-сары көк моншақ.

Мен жасаймын көп моншақ.

Мұнда қатар екі қолдың бас бармағымен сұқ саусақтарының ұшын түйістіре отырып, моншақ тәрізді бейнелейді,әрі оларды тізбектеп жасау балалар үшін өте қызықты әрекет ,әрі қол бұлшық етіндамытуға үлкен көмегін тигізеді.

Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге, олардың сөйлеу тілі мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай меңгеруіне дайындайды.

Арнайы ойын- сабақ және сабақ мазмұнына қарай танымдық,дамытушы ойындарды,тапсырмаларды қолдану,балаларда заттарды бір-бірімен салыстыруға,оларды қасиетіне қарай ажыратуға жәнеоны танып білуге үйретеді.Сөйтіп бала топтағы жасына сәйкес бағдарламалық міндетті меңгереді.Ойын ұйымдастыруда тәрбиеші өзі жетекші бола отырып,балаларды ойнай білуге,ойын ережесін сақтауға,әрі оларды ойната отырып,ойлануға бағыттайды,заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады, ойынға қызықтыра отырып зейінін ,қиялын дамытады.

Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен ,өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды.Әр бала өз жетістігіне қуанып,мәз болады.Сондықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда және іріктеуде балалардың жас жеке ерекшелігін ескерген жөн.

Тәрбиеші балалармен ойынды(заттармен,үстел үсті және сөздік ойын) үш түрлі етіп өткізуіне болады.

Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды,табиғи  қолдану арқылы өтіледі.Мысалы: «Дәл осындайды тауып ал»,»Қай ағаштың жапырағы»,т.б

Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домина,лото,суреттер қолданылады.Мысалы:»Суретті құрастыр»,»Бір сөзбен ата»,т.б

Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге,дұрыс жауап айтуға,сөз мағынасын түсінуге,орынды сөйлеуге үйренеді.

Мысалы: «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жалғастыр»,т.б

Сонымен қатар балалардың сөздік ұорларын дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар «Пішіндер көрмесі», «Қиын жолдар»,«Суретті жалғастыр» тәрізді жаттығу тапсырмаларды да пайдалана отыру өз нәтижесін берді.Бұл аталған жаттығу,тапсырмалар балардың сөздік қорын дамыта отырып,таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.

Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік,ойынды өткізу,ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды.

Ойынға қажетті құрал,заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.

Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу  болып табылады.Ойынды талдау,бұл ойынның өз мақсатына жетуі,балардың белсенділігі және олардың іс-әрекеті болып табылады

Соынмен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды,тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді.Ойын арқылы балардың сөздік қоры дамып,ауызша сөйлеу машығын игереді,таным белсенділіктері қалыптаса түсіп,ақыл-ойы өсіп жетіледі,әрі адамгершілі қасиеттер бойына сіңіреді.

Міне,сондықтан да оқу-тәрбие үрдісінде әр түрлі ойындар арқылы баланы жан-жақты дамыту  ісіне ерекше көңіл бөлемін және бұл менің ең негізгі алдыма қойған мәселем.

Белекова Гулзада Максатканкызы,
Астана қаласы
№69 «Еркем – ай» балабақшасы
«Ақжол» ересектер тобының тәрбиешісі

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Бала мен Балабақша» журналы: М.С.Сарманбетова.

Астана 2016ж.
2«Қазақстан мектебі» журналы 2005ж.

2. «Балабақша» журналы Астана қаласы 2012ж.