Тыңдап түсіну арқылы шет тілді меңгертудің тиімділігі

Туркменбаева Айсұлу Жеңісбайқызы
 «Каспий» педагогика және салалық
технологиялар колледжінің
ағылшын тілі пәнінің оқытушысы

 Бүкіл Еуропада ең танымал және сұранысқа ие тілдердің қатарында ағылшын тілін атауға болады. Бұл тіл қазіргі уақытта Еуропалық Одақ өкілдігінің ресми тілі болып табылады, сондай-ақ ең жоғары деңгейде түрлі келіссөздер жүргізу үшін жиі қолданылады. Сонымен қатар, бұл тіл көбінесе бизнес-жобаларды жүзеге асыру үшін қолайлы саналады. Бір ұлт үшін де, ұлтаралық қарым-қатынас үшін де пайдаланылып келеді. Халықаралық деңгейдегі шараларды атқару немесе сондай деңгейдегі жобаларды талқылау барысында ағылшын тілін білу әртүрлі елдер мен ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас үшін бірден-бір құрал болып табылады. Қазіргі әлемде ағылшын тілін білмей ештеңеге жете алмайтынын түсінетін кез келген заманауи адам үшін тілдік құзіреттілік маңызды мәселе болып табылады және бұл әлемдік тілдерді үйренуге  түрткі болады.
Соңғы жылдары тілді меңгеруде дұрыс тыңдалым проблемасы психологтардың, психолингвистер мен әдіскерлердің назарына ие болып жүр. Осы күрделі процесті зерделеуде бүгінгі таңда айтарлықтай теориялық ізденіс жүргізілуде. Алайда қазіргі уақытқа дейін оқыту практикасында қолданылған тәжірибе онша көп емес.
Рецептивті ауызша сөйлеу (тыңдау) жедел ауызша сөйлеумен біртұтас физиологиялық және психологиялық табиғатқа ие. Алайда, ауызша сөйлеудің осы жақтарының әрқайсысы өз ерекшелігі бар, әртүрлі іскерлікті болжайды, оларды шешу үшін арнайы тәсілдер мен әртүрлі әдістемелерді талап етеді.
Жалпы тыңдалым қарым-қатынас негізін құрайды, одан ауызша коммуникацияны меңгеру бастау алады. Тыңдау дегеніміз – бұл қабылданатын дыбыстарды саралау, оларды мағыналық кешендерге біріктіру, тыңдау кезінде оларды есте сақтау, ықтимал болжауды жүзеге асыру және қарым-қатынас жағдайына байланысты қабылданатын дыбыстық мақсатты түсіну іскерлігінен құралады.
Тыңдауды оқыту мәселесі ағылшын тілін оқытудың заманауи әдістемесіндегі ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады, өйткені тыңдаусыз сөйлеу мүмкін емес, себебі бұл екі жақты процесс. Тыңдауды дұрыс бағаламау оқушылардың тілдік дайындығына теріс әсер етуі мүмкін. Тыңдау ұғымы дыбысты сөйлеуді қабылдау және түсіну процесін қамтиды. Сондай-ақ, тыңдалым-сөйлеу қызметінің өте қиын түрі екені белгілі. Аудиториялық дағдылардың қалыптаспауы қарым-қатынастың бұзылуының себебі болып табылады.
Жалпы, тыңдалым ауызша коммуникативтік қызметтің құрамына кіретін әрекет ретінде өндірістік, қоғамдық немесе жеке қажеттіліктерге бағынышты кез келген ауызша қарым-қатынаста қолданылады.
Сонымен қатар, сөйлеу кезінде әрбір сөйлеушінің кері байланысы ретінде тыңдау сөйлеуге өзін-өзі бақылауды жүзеге асыруға және сөйлеу ниеті дыбыс түрінде қаншалықты дұрыс іске асырылатынын білуге мүмкіндік береді. Әрине, тыңдалым адамның қажеттілігін немесе оның қызметінің сипатын көрсететін өзінің уәжі бар коммуникативтік қызметтің жеке түрі болуы мүмкін. Мұндай рөлде ол, мысалы, фильм, телебағдарламаларды көру, радио және т.б. тыңдау кезінде.
Осы жерден тыңдауды оқыту проблемасының маңыздылығы мен өзектілігі айқын. Негізгі жалпы білім берудің мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес оқушылар түсінуі тиіс:
— қысқа, күрделі емес түпнұсқалық мәтіндердің негізгі мазмұнын түсіну (ауа райы болжамы, теле/радио бағдарламалар, вокзал/әуежайдағы хабарландыру) және маңызды ақпаратты бөлу;
— сөйлеудің әртүрлі коммуникативтік түрлеріне (хабар/әңгіме) жататын күрделі емес мәтіндердің негізгі мазмұнын түсіну; ;
— қайта сұраңыз, қайталаңыз.
Қазіргі кезде ағылшын тілін меңгеруде (есту, тыңдау, оқу арқылы) оқу фильмдерін көру, үнтаспалар тыңдау жəне тағы басқа мүмкіншіліктері өте көп. Шетел мамандарының сөйлеуімен жазылған үнтаспалар, бейнефильмдер көптеп саналады. Тыңдау қабілетін үнтаспа көмегімен дамыту үшін арнайы бейнежаттығулар мен аудиомəтіндер қажет. Осы орайда мəтінді тыңдау, оқып отырудың мəні зор. Тыңдауға үйренуді сөйлеумен бетпе-бет отырып тыңдаудан бастаған жөн. Аудиториялық сабақтарда оқытушының сөйлеуі, бейнефильмді көрсете отырып, оқытушының оқуы оқушы үшін үлкен өнеге, үлгі болады. Ауызша сөйлеуге үйрету шет тілін оқытудың ең қиын аспектісі болып саналатындықтан, ең негізгі мақсат – естігенін түсіне білуге үйрету. Түсінуді тексерудің ең басты бөліктерін – сурет арқылы, екіншіден —  жазбаша жауап беру арқылы жүргізуге болады. Мәселен, көріп біткен фильм бойынша төмендегідей жұмыс түрлерін орындауға болады:

1. Жазбаша жоспар құру, мəтінге ат қою, сөз тіркестерін жазу.
2. Ауызша мəтіннің қысқаша мазмұнын беру, толық мазмұнын беру.
3. Бір кейіпкерді таңдап, диалог құру.

Жұмыстың мұндай түрі ағылшын тілін тыңдап түсіне білу мен сөйлеуге үйретеді. Ағылшын тілін тыңдап түсіне-білуге үйрену үшін тек ұнтаспа ғана емес, сонымен бірге бейнефильм жəне диафильмдердің көмегіне сүйенуге болады. Ағылшын тілінде тыңдап түсіну қабілеттері дамып жетілгеннен кейін, радиобағдармаларды тыңдауға немесе көркем жəне деректі фильмдерді көрсету арқылы оқушылардың білімдерін нығайтуға болады.
Қорыта айтқанда, тыңдалым-сөйлеу қызметінің күрделі түрі, тыңдалым қиындықтарымен байланысты өз ерекшеліктері бар. Сондай-ақ, тыңдалым процесінің өзге тілді мәтінді қабылдау, тану және түсіну сияқты өзінің белгілі бір психофизиологиялық механизмдері бар. Аудиттеуге оқыту процесінің мақсаты мен мазмұны, шет тіліндегі мәтіндердің әртүрлі түрлері бар. Тыңдаудың әртүрлі әдіскерлер әзірлеген оқыту үшін жаттығулар жүйесі бар. Бұл жүйелерді қарап, олардың арасындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды анықтауға болады. Екі жүйеде да жаттығулар екі түрге бөлінеді: дайындық және сөйлеу; бірінші жүйеде сөйлеу жаттығулары мәтінді тыңдағанға дейін, уақытта және кейін жаттығуларға бөлінеді; екінші жүйеде сөйлеу жаттығулары ішінара басқарылатын тыңдауды оқыту үшін жаттығуларға, басқарылмайтын тыңдауды оқыту үшін және мағыналық қайта өңдеу және есту арқылы қабылданған ақпаратты бекіту дағдыларын дамыту үшін жаттығуларға бөлінеді.