Эмоционалдық интеллектіні дамыту

Какенова Дидар Бериковна
«Адамның үйлесімді дамуы ұлттық институты» КЕАҚ
Академиялық бөлімнің аға оқытушысы

Қазіргі қоғамның маңызды мәселелерінің бірі – эмоциялар мен сезімдерді білдіру, сондай-ақ оларды басқа адамдардан тану мүмкіндігі.

Мектепте оқыған жылдар – бұл балалардың физикалық және әлеуметтік- эмоционалды жағынан үлкен өзгерістіерді бастан кешіретін динамикалық уақыт.  Қазіргі уақытта білім алушыларға әлеуметтік және жеке дағдыларды дамытуға көмектесу өте маңызды, мектептер балаларды әлеуметтік шекараларды тануға және жеке жауапкершілікті қалай алуға үйрететіні туралы мақсатты және жүйелі түрде ойлануы керек.

Интеллект дегеніміз – адамның танымдық, ойлау қабілеттерін біріктіретін, сипаттайтын қабілеттердің жиынтығы: тану, ойлау, сезу, жад, есте сақтау, қиялдау, суреттеу, кескіндеу, елестету. Заманауи ұғыммен қарасақ, интеллекті деген – адамның мәселені шеше алуы, қоршаған ортаны тануы және сол танығанын іске асыра алуы. Интеллектінің деңгейі белгілі бір міндетті шешу кезінде байқалады.

Психологтардың айтуынша, адамның танымы мен ақыл-ойы екі басты бағытқа бөлінеді: бірі – пайым мен парасат, идея мен ақыл-ойға жауап беретін интеллект болса, екіншісі – сезім мен эмоцияға негізделген интеллект. Қарапайым тілмен айтқанда, бірі логикалық интеллект болса, екіншісі – эмоционалды интеллект. Мұның ішінде қазіргі әлем эмоционалды интеллектіге аса мән беруде.

Эмоционалды интеллект (EQ) дегеніміз – адамның өзінің эмоциясы мен басқа адамдардың эмоциясын тани және бақылай алуы, оларды ажырата білуі және соны өзінің ойлануы мен іс-әрекетіне қолдануы. EQ екі бөліктен тұрады: біріншісі – адамның өз сезімін тануы, екіншісі – өзге адамдардың сезімі мен эмоциясын тани алуы.

Біздің ата-бабаларымыз да ақыл мен зияттылықты – интеллектуал ұғымын терең түсінген. Интеллектуал ұғымын «даналық, ақыл-парасат, пайым» деп түсінгені аңғарылады. Бұған би-шешендердің, дала даналарының айтқандары дәлел. Абай Құнанбайұлы «Ақыл – жүректің суаты», Саққұлақ шешен «Адам басшысы – ақыл», Бөлтірік шешен «Сөзіңді тіліңе сөйлетпе, ақылыңды билет», Сарыбай би «Ақыл – алмас», Бекболат би «Ер ақылды болғанда елден қайрат табылар», Қазыбек би «Ашу дұшпан, ақыл дос» дейді. Ал Әйтеке бидің «Ашу тұрған жерде ақыл тұрмайды» деп төрелік айтқаны ақылды қолдана білудің қаншалық маңызды екенін түсіндіреді.

Ашу деген – ағын су,

Алдын ашсаң арқырар.

Ақыл деген – дария,

Алдын тоссаң тоқырар, – дейді дала ділмары.

Дала би-шешендерінің ойынша, ақыл мен парасат кез келгенге бұйырмайды. Оны тұқымнан не көп тәжірибеден алады. Ақылдың бағалы болатыны да содан. Қазыбек би «Ақылшы болса, ағайын жақын», Дулат би «Жақсылардың ақылы – гауһар шырақ шаммен тең», «Ата-ананың ақылы – қазылған қара жолмен тең», Бертіс би «Ақылы елден артылған, ақылың болса мақтан» дейді. Ал Қорқыт ата «Ата малы пұл емес – баста ақыл болмаса» десе, Майқы би «Естіге айтқан ақыл сөз – шыңға тіккен тумен тең, ессізге айтқан ақыл сөз – құмға сіңген сумен тең», «Хан қасында ақылды би болса – қара жерге кеме жүзеді» дейді.

Ақыл мен ес, парасат пен даналық жайлы қазақ мақал-мәтелдерінде де мысал жетерлік. «Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер», «Ақыл – арқау, білім – бақыт», » Ақыл – алтын сандық, Адамына қарай ашылар», «Ақылы аздың – ашуы көп, Таяз судың тасуы көп», «Ақылдыға сөз айтсаң, Аз ойланып біледі; Ақылсызға сөз айтсаң, Тыңдайды да, күледі», «Ақылды елге қарайды, Ақылсыз өрге қарайды» дейді халқымыз. Бұдан біз халық түсінігінде де эмоционалды интеллектінің анық белгілері барын байқаймыз. Яғни, эмоционалды интеллект – өзіңнің сезімің мен эмоцияңды (қазақ түсінігінде – ашу, ыза, беймағлұм күй, қаралы күй, кек) ұстай алу екені анық айтылған. Сондықтан, эмоционалды интеллект ұғымы ең алдымен халық даналығынан бастау алады.

Эмоционалды интеллект ниетті іс-әрекетке айналдыру, саналы шешімдер қабылдау, тиімді байланыстар орнату үшін қажет. Қазіргі әлемде өзімізбен және өзгелермен тіл табысу қиындап бара жатқанын көбіміз білеміз. Басқалармен табысты өзара әрекеттесу эмоционалды интеллектке тікелей байланысты екенін түсіну маңызды. Эмоциялар – бұл жеке адамдардың өмірін ғана емес, бүкіл қоғамды жақсартуға арналған құрал. Адам шексіз дами алады.

Бала қаншалықты ақылды болса да, онсыз өмірде сәттілікке жетуде кедергі болатын кездер бар. Ия, сәттілік бар – олар қарапайым адам бақыты үшін қажет. Бұл қасиеттер «эмоционалды интеллект» ұғымына енеді.

Эмоционалды сауаттылық – өз эмоцияларын түсіну, басқаларды тыңдау және олардың эмоцияларына жанашырлық таныту, сондай-ақ эмоцияларды өнімді түрде білдіру қабілетінен тұрады.

Эмоциялар біздің өмірімізде маңызды рөл атқарады. Олар біздің сыртымызда және ішімізде не болып жатқаны туралы ақпаратты жеткізіп, қажеттіліктер мен тілектер туралы белгілер береді және өмірді байытады.

Неліктен бұл әр адам үшін маңызды? Бала туылғаннан бастап оның дамуын анықтайтын эмоциялар мен сезімдерді көрсетеді. Эмоционалды интеллекттің дамуы тіпті кішкентай бала үшін де маңызды, және бұл сұрақты ата-анасы, сондай-ақ мұғалімдер сұрауы мүмкін.  Эмоционалды интеллект өмір бойы қалыптасады және оның дамуының әр кезеңі тұлғаның бәсекеге қабілеттілігі мен психологиялық тұрақтылығының өсуі үшін маңызды.

Біз өз эмоцияларымызға жол бергенде, біз өзімізді шамадан тыс теріс энергиядан босатамыз, біз басқа адамдарды түсінуге үйренеміз.

Педагог үшін маңызы неде? Өйткені балалар өздерінің эмоциялары мен сезімдерін жасыруды білмейді, олар өмір сүруге кедергі келтіретін энергияны сақтамайды, олар өздерін қалай көрсетуді білмейді. Эмоционалды фоны бар мұғалім өз оқушыларына жағымды әсер етеді. Күлімсіреген, шынайылықпен, қысқыштарсыз және сөгіссіз адамнан келетін ақпарат әлдеқайда жақсы, әлдеқайда тиімді қабылданады. Бұл мұғалімге ақпаратты дұрыс ұсынуға және білім алушыларға жаңа материалды игеруге мүмкіндік береді.

Эмоцияларыңызды тану және басқару, сондай-ақ басқа адамдардың эмоцияларын тану және басқару қабілеті «эмоционалды интеллект» деп аталады. Біз оқушыларды мектепте жақсы оқу үшін ғана емес, өмірдегі жетістікке дайындауымыз қажет және бұл үшін олардың эмоционалды интеллектісін дамытуымыз керек.

Эмоционалды интеллект ұғымы қайдан пайда болды?

Эмоционалды интеллект ұғымын алғаш қалыптастырған – АҚШ журналисі Дэниел Гоулман еді. 90-жылдары «Эмоционалды интеллект: IQ-дан да маңызды» атты кітабы жарыққа шығып, нағыз психологиялық бестселлерге айналады. Содан бастап бүкіл әлемнің назары EQ-ға ауады. Гоулман адам жетістікке жету үшін ең алдымен зияткерлік интеллекті емес, эмоционалды интеллектінің қажет екенін дәлелдеп шығады. Яғни, эмоционалды интеллектісі жоғары адамдар тілтабысқыш, қабылдауы жылдам, сезімі мен эмоциясын бақылауда ұстай алатын сабырлы, салқынқанды, жеке пікірі мен сыни ойлауы бар тұлға болып қалыптасатынын алға тартады.

Эмоционалды интеллект өзін-өзі тану процесіне, өзін-өзі бақылау және өзін-өзі реттеу үшін, мотивацияны дамыту және әлеуметтік дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Психологтар эмоционалды интеллектінің бес компонентін ажыратады:

1) эмоционалды хабардарлық – бұл сіздің эмоцияларыңызды білу және түсіну, сезімдеріңіз бен реакцияларыңызды талдау.

2) өз эмоцияларын басқару – өз эмоцияларын бақылау, оларды жағдайға сәйкес білдіру немесе тежеу қабілеті (эмоционалды ысырапшылдық, эмоционалды тұрақсыздық).

3) өзін-өзі ынталандыру – өз қалауын сезіну, мақсатқа жету үшін күш сала білу. Ынталы адамдарға таңдау жасау, басымдық беру және әрекет ету оңайырақ.

4) эмпатия – басқалардың эмоцияларын түсіну, әңгімелесушінің жағдайын ескере отырып, эмпатия және қарым-қатынас жасау қабілеті. Бұл дағды жасауға көмектеседі кез келген адаммен сенімді қарым-қатынас.

5) басқа адамдардың эмоцияларын тану (керісінше – басқа адамдардың эмоционалдық жағдайына әсер ету мүмкіндігі).

Эмоциялық интеллекттің негіздері:

• өз эмоцияларын танып білуі;
• өз эмоцияларын бақылауға алу;
• басқа адамардың эмоцияларын түсіну;
• басқа адамардың эмциясына әсер ету қабілеті.

Эмоционалды дағдыларға өзін-өзі тану, эмоцияларды тану, білдіру және басқару, ынталандыруды бақылау және ләззат алуды кейінге қалдыру, стресс пен алаңдаушылықтан арылу жатады.

Әлеуметтік және эмоционалды оқыту бағдарламалары балалардың әл-ауқатын, мінез-құлқын және оқу үлгерімін жақсартатыны туралы күшті ғылыми дәлелдер бар. Бұл бағдарламалар мектепке дейінгі және орта мектеп жасындағы барлық деңгейлерде әлеуметтік, эмоционалды және академиялық құзыреттіліктің дамуына ықпал ететіндігі дәлелденді.

Эмоционалды интеллектісі жоғары адамдар өте позитивті, жағымды ойға берілгіш келеді. Ісі ойлағандай, жоспарлағанындай болмай жатса да, қамықпайды. Керісінше, одан сабақ пен тәжірибе алуға, қорытынды шығаруға тырысады. Мұндай жағдайда мотивация адамды жетістікке жетуге ұмтылдырып, өзін-өзі реттеуге көмектеседі, соның арқасында сәтсіздіктен, шектеу мен депрессиядан босауына ықпал етеді.

Сондықтан эмоционалды интелектіні қалыптастыру мен дамытудың ең тиімді жолы бар болса, ол – тренинг не семинар арқылы емес, балабақшадан бастап мектеп қабырғасында өзге адамдардың сезімі мен эмоциясын көріп өскені маңызды. Өйткені эмоционалды интеллект – адам өмірінде үлкен орын алатын қабілет. Баланың өмірінді эмоционалды интеллектіні балабақша кезінен бастап дамыту өте маңызды.

Осылайша, эмоционалды интеллект мыналарға әсер етеді:

• Мектептегі үлгерім және жұмыстағы өнімділік. Эмоционалды интеллект сізге жұмыс орнындағы күрделі әлеуметтік қатынастарды бағдарлауға, көшбасшы болуға, сондай-ақ мансапта жетістіктерге жетуге көмектеседі. Көптеген компаниялар үміткерлердің эмоционалды интеллектісін сұхбат кезінде бағалайды, оны кәсіби құзыреттіліктен кем емес сипаттама деп санайды.
• Денсаулық. Егер сіз эмоцияларыңызды басқара алмасаңыз, онда сіз стрессті басқара алмайсыз. Бұл денсаулықтың күрделі мәселелеріне әкелуі мүмкін. Бақыланбайтын стресс қан қысымын көтереді, иммундық жүйені басады, инфаркт қаупін арттырады, бедеулікке ықпал етеді және қартаюды жеделдетеді.
• Психикалық жағдай. Бақыланбайтын эмоциялар мен стресс психикалық денсаулыққа әсер етеді, бұл сізді мазасыздық пен депрессияға әкеп соқтырады. Егер сіз өзіңіздің эмоцияларыңызды басқара алмасаңыз, сіз тұрақты қарым-қатынас орната алмайсыз. Нәтижесінде, жалғыздыққа тап боласыз.

Эмоционалды интеллекттің дамуы депрессия, ашуланшақтық және т.б. сияқты бұзылулардың алдын-алу қызметін атқара алады, бұл үнемі эмоционалды күйзеліске ұшыраған балалар үшін өте маңызды.