4-5 жастағы балалардың тілін  дамыту

Аманова Айгуль Абилдахановна,
Астана қаласы әкімдігі
№46 «Самал» санаториялық балабақшасы
 педагог-психологы

Баланың  туу сәтінен бастап, әр түрлі дыбыстар жиындарына бөленеді: адамдардың сөзі, құстар мен малдар  шығаратын  дыбыстар, музыка, ағаштардың  жапырағының сыбдыры…
Бірақ  жалғыз ғана маңызды, тек қана  баланың қарым-қатынасының мақсаттарына ересек қызмет көрсететін сөйлеу дыбыстар, мәліметтің  тапсыру  құралы  мен және  нақтылы әсерлерге түрткі болып  табылады. Балдырған сөздердің  мағынасын түсіне алмай  жатқанда әлі, сөз айта алмайды, бірақ ол интонацияны сезінеді, ненің арқасында және мағына бойынша сөз танып  біледі.
Бала біртіндеп біз  айтатын сөзге құлақ сала ана тілінің  дыбыстары  оларды қайталауға  тырысады, естіп, танып біледі. Бала міне  сөйлей  бастады. Ол бірақ  сөз айтуға, барлық  дыбыстарды  айқын айтуға, буын  құрылымын  әрдайым айқын  сақтай  алмайды.
Барлық  балалардың сөйлеу тілінің  дамуы әр  түрлі деңгейде болады. Жас шамасы келсе де әлі де айқын  жеткілікті  айта  алмайды, жеке дыбыстарды теріс айтады. Мұндай балалар көп. Ал кейбір балалар өзгеше, сөйлеу тілдері анық  болғанымен, сөздік қорлары аз  болады. Ата-аналар балалардың  қойған  сұрақтарына  анық, толық  жауап беруі керек.
Балалардың  тілдерін жан-жақты дамыту үшін  балабақшасында алған дағдыларын үйде бекіту, мектепке дейінгі  балалардың үйрену процессін үзіліссіздігін  барынша қамтамасыз ету керек. Ата-аналарға сондықтан ережелердің  қатарын ұстанып тұрулары керек:
1.Өзіңіздің  сөйлеу дағдыларыңызға  көңіл  бөліңіз, өйткені ересек айтқан  сөз  дұрыс үлгі  болып табылады, ал көбінесе баланың сөзінің лексикалық, грамматикалық  тараптарының теріс дамытуы болып  табылады.
2.Балаларының  күнделікті  өміріне сауаттылық дауыстаудың қарым-қатынасымен  толтырылуы: мысалы, қоршаған  заттар және құбылыстардың аталулары  арқылы бұл доп, бұл кітап және  тағы басқалар пәндік сөздікті  жетілдіру, ата-аналар көңіл бөлетін тағы бір мәселе, баламен сөйлескенде сөздерді  бұрмалап, күнделікті  қолданылатын сөздер орнына  түрлі  дыбыс жиынтықтарын  қолдануға болмайды. ( «бибика», «ляля», «ням-ням» т.б) Бұл жайт бала тілінің  уақтылы, сөздіктің  дамуына  кедергі  жасайды.  3.Меншікті  сөзде сөздердің аяқталуын  айқын  айтсын, балаға әр түрлі  контекстердегі сөздердің  дыбыс шығаруын, өзгерісті есту мүмкіндігі  берілсін, грамматикалық  формалар және тағы  басқаларды  дұрыс жарату (мысалы: Бұл  кітаптар, кітаптар жоқ, кітап туралы ойлаймын, кітаптың  суретін саламын. Абзал  сурет салды, Айым  суретін салды және тағы басқалар)
4.Балалардың назарын контекстік сөздегі  кеңістіктің  сылтауларын дұрыс түсінуге және қолдануға  аудару (мысалы, үстелге қарындашты қою, үстелден қарындашты  ал, үстелге қарындашты  қой  және тағы басқалар)
5.Баланың  назарын азықтың  даярлау процессіне, оның  сапалы құрамына, әзірленген өнімдерге  аудару (мысалы: қалай ас пісіреміз: қуырамыз, пісіреміз, тазалаймыз,татымдар; дәмді, тәтті, ащы, ыстық, суығы; түсі: жасыл, сарысы)
6.Жұмысты ұйымдастыруда  маңызды рөл баланың  қалаулы ойыншықтары  болуы  керек. Олардың  рөлі баланың  дамуында  баға  жетпес, соның  ішінде қисынды сөздің  құрастыруында. Қысқа  ұсыныстардың құрастыруы, олардың ішінен кішкентай  әңгіме  құру, соның  ішінде қалаулы  ойыншық туралы  құрастыруы, оның  иесі – балаға үлкен  рахаттануды  әкеледі.
7.  Барлық жоғарыда айтылған жұмыс баланың биік  қызу көтеруінде болу үшін  маңызды және жасырын, жабысқақ емес, ойын  формада  текті сөздің  күрделі  құрылымымен  меңгеруге  мүмкіндік  берді.
Қортындылай  келе  ата-аналар баланың  реакциясы әр түрлі  бола  алатынын  есепке  алуы керек: бірде тез, бірде  өте  көңілсіз, бірде  тым  көңілді, қарқынды, бірде өте ақырын. Бұл ата-аналардың өз баласының дербес ерекшеліктерін  анықтап, балабақшадан кейін де  баламен  жұмыс  жасап, тілдерінің  анық шығуына  үлкен  себебін тигізеді. Бала тілі  еліктеу арқылы  қалыптасады. Сондықтан  ересектер өз сөйлеу мәнеріне көңіл  бөлгені өте маңызды, сөйлегенде  асықпай, дыбыстар мен сөздерді анық  және дұрыс  айтқан  жөн.