Көңіл-күй әліппесі

 Смагулова Марал Ельтаевна
педагог-зерттеуші, бастауыш сынып мұғалімі
Астана қаласы  ШЖҚ МКК № 63 мектеп-гимназия

Тақырыбы: «Көңіл-күй әліппесі» (оқу мен жазудағы эмоцияны басқару)

Бүгінгі таңда біз, мұғалімдер, сабақтарымызда психологиялық білімсіз оқу үрдісін нәтижелі ұйымдастыру мүмкін емес екенін жақсы түсінеміз. Оқыту үшін ең басты кедергі жекелеген оқушылардың танымдық – тұлғалық жеке қасиеттерінің деңгейі төмен болуы екендігін мойындаймыз. Мысалы, кейбір оқушылар оқуға үрейленеді, ренжиді; өз ойларын айтуға ұялады; басқа оқушылармен қарым-қатынас жасауға қорқады; жазуға деген қызығушылығы төмен, жаз десең жаза алмаймын деп ашуланады. Сондай-ақ, білім деңгейі жоғары деген оқушылардың өздері де сыныптың алдында дауыстап оқуға ұялады, тақтаға шыққанда жазуға қорқады. Оларға не кедергі болып тұр? Болдырмау үшін не істеу керек? Оқу мен жазудағы эмоцияны басқару   үшін қандай жұмыстар жоспарлау керек? Сыныптағы оқушылардың оқу мен жазудағы эмоциясын басқару арқылы, білім сапасын көтеруге мүмкіндік бар ма екен? деген сұрақтарды зерделей  келе шешімін беретін әдіс-тәсілдерді, жолдарын іздестіре бастадым.

Алдымен, сыныптағы оқу мен оқыту проблемасының  себептерін талдаудан бастадым:оқу  мен  жазудағы эмоциясын басқара алмауы; оқу әрекеттерін, оқу материалын дұрыс тыңдамауы; зейіні тұрақталмағаны; қарым-қатынас деңгейінің (мұғалім мен оқушы, ата-ана мен бала, оқушы мен оқушы) дұрыс қалыптаспағаны болуы мүмкін. Ата-ананың бақылауының төмендігі (отбасылық сауаттылық) деген себептерді анықтадым. Осындай себептерді анықтағаннан кейін осындай балаларға көмек қажет деп алдыма мақсат қойдым. Сауалнама арқылы тым ұялшақ, мазасыз балаларды таңдап алдым. Олар өз эмоцияларын дауыстап және анық айтуға ұялады, өз проблемаларын тыныш бастан кешіреді, өзіне назар аударудан қорқады. Дамуында қиындықтары бар балалармен жұмыс жасайтын мұғалім эмоционалдық сала, диагностикалық кезеңде анықтау қажет отбасы тәрбиесінің ерекшеліктері, басқалардың балаға деген көзқарасы, оның өзін-өзі бағалау деңгейі, сыныптағы психологиялық климат. Отбасы эмоционалдық салаға әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып табылады. Дегенмен, кейде оны да ескеру керек. Балалардағы эмоционалдық күйзелісті мұғалімдер қаламай, байқамай қоздырады. Олар мінез-құлық пен жетістік деңгейлерін талап етеді. Кейбіреулер үшін олар төзгісіз. Мұғалім тарапынан әр баланың жеке және жас ерекшеліктерін елемеу оқушының келеңсіз психикалық күйлерінің, мектеп фобияларының, баланың мектепке барудан, тақтада жауап беруден қорқуының себебі болуы мүмкін. Сонымен, эмоционалды бұзылыстарға әсер ететін негізгі факторларға мыналар жатады:

1) табиғи ерекшеліктері (темперамент түрі)

2) әлеуметтік факторлар:

Отбасы тәрбиесінің түрі;

Мұғалімнің көзқарасы;

Айналадағы қарым-қатынастар.

Мұндай балаларға достық пен түсіністік қарым-қатынас, ойындар,

сурет салу, қозғалыс жаттығулары, музыка, ең бастысы – жеке өзіне  көбірек  назар аудару керек.  Оқу әрекеті — бұл эмоционалды әрекет. Мектепте,  педагогикалық ұжымдарда эмоциялар қайнап, кейде толып кетеді. Мұғалім — білім беру жүйесінің басты буыны, негізгі элементі, негізі, жаны мен жүрегі. Педагогика ғылымында мұғалім мен балалар арасындағы қарым-қатынастың эмоционалды-жеке факторы, тең сананың кездесуі, мұғалімнің баланың белсенділігі қалыптасатындай қарым-қатынас жасау қабілеті ерекше маңызды. Оқытудың сәттілігі сонымен қатар мұғалімнің кәсіби шеберлігі мен эмоционалдылығына байланысты, бұл пәнге деген «ынта-жігер зарядын» аударудың басты шарты, оған деген шынайы қызығушылықты оятады. Осы бағдарламаны ұсынудағы мақсатым: кіші мектеп жасындағы балалардың  жеке және психологиялық  ерекшеліктерін ескере отырып, балалардың оқуға деген  мүмкіндіктерін ашу және жүзеге асыру үшін оңтайлы жағдай жасау.

Алдыма қойған міндеттерім:-сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін анықтау;

-жас ерекшелігіне сәйкес баланың танымдық және тұлғалық дамуын, өзін-өзі бағалауының сақталуын, қоршаған ортамен байланыс жасауға дайындығын бақылау, зерделеу;

— балаларды өз көңіл-күйлерін сезіне білуге, мадақтау сөздерді айта білуге және эмоциялық жағдайларды жақсартатын жаттығуларды жасай білуге үйрету;

-оқушыларды өз көңіл-күйін игере білуге, басқаруға, қадағалауға, дұрыс бағалай білуге жетелеу.

Өзектілігі мектептегі білім берудің бастауыш сынып кезеңіндегі оқушылардың психологиялық ерекшеліктерінің әртүрлі деңгейде болуынан және оқушылардың көңіл күйлерін басқара білу арқылы пәнге деген қызығушылықтарын арттыра отырып, білім алуға деген құштарлықтарын жетілдіруге бағытталғандығында. Осы үлгідегі сабақтар барысында оқушылардың әртүрлі танымдық әрекеттері қалыптасады, оқушылардың тұлғалық қасиеті дамытылады, оқушылардың жекелеген пәндер бойынша оқу бағдарламасын толық игеру үшін қажетті қасиеттері: өз пікірін анық жеткізе білу, өзін-өзі ұстау, өз ұстанымын дәлелді қорғап шығуы сияқты қабілеттері дамытылады.

Мен үшін бұл өте маңызды.  Мені оқуға немесе жазуға кезек келгенде жылайтын, үндемей тұрып алатын, сөйлемейтін, басқалармен қарым-қатынасқа түспейтін оқушыларымның жағдайы өте алаңдатты. Дәл осындай оқушының білім алуға, оқуға деген құштарлығын, қызығушылығын қалай арттырсам екен? деген  сұрақтар жиі мазалады. Осы бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін зерттедім. Эмоцияларын бақыладым. Эмоция негізінде көңіл күйі қалыптасады. Эмоция —қоршаған ортамен қарым-қатынас негізінде пайда болатын көңіл-күй. Ал, көңіл-күй  адамның психикалық процестерге, барлық қызметіне, соның ішінде оқу материалын меңгеруге әсер ететін эмоционалдық жағдайы. Эмоциялар, бiр жағынан, бала күйiнің индикаторлары болып табылады, екіншіден оның танымдық процесстерi және мiнез-құлық, логикаларына оның ықыласы, қоршаған ортаны қабылдауды ерекшелiктiң бағытталғандығын анықтауда ықпал етедi. Бастауыш мектептегі үлгерімі төмен балалар көптеген мәселелерге тап болады. Бастапқыда олар мұғалімнің құрметіне ие бола алмайды немесе мақұлдау мен мақтау ала алмайды, содан кейін сыныптастары тиісті қорытынды жасайды, бұл балаға деген жанашырлық үлесі төмендейді. Көбінесе жағдай нашарлайды, себебі ата-ана баласына қажетті қолдауды көрсете алмайды. Ата-аналардың көпшілігі баланы сыртқы мотивация жасау немесе қандай да бір жолмен шектеу арқылы ынталандыруға тырысады. Бірақ бұл бала әлі қиындықтарды жеңуді үйренбегендіктен ғана сәтсіз. Эмоцияларды басқару қабілетінің деңгейі бірте-бірте артып, жақсарады. Қалыпты эмоционалды жағдай бастауыш мектеп жасындағы бала қуанышты және позитивті болуы керек. Бұл кезеңде белгілі бір эмоциялардың пайда болуының жеке ерекшеліктерінің көрінісі бар.

Нәтижесінде, бастауыш сынып мұғалімдеріне осы жастағы балалардың танымдық үрдісін дамытуға бағытталған жаттығуларды көбірек қолдану керек.

Қорытындылай келе, айтарым бастауыш мектеп жасы – мектептегі балалық шақтың ең маңызды кезеңі. Бұл жас кезеңінің жоғары сезімталдығы баланың жан-жақты дамуының үлкен мүмкіндіктерін анықтайды. Бұл жастың негізгі жетістіктері оқу іс-әрекетінің жетекші сипатына байланысты және одан кейінгі оқу жылдары үшін айтарлықтай дәрежеде шешуші болып табылады: бастауыш мектеп жасының соңына қарай бала білім алғысы, білім алуға және өзіне сенуге ұмтылуы керек.

Осы жаста толыққанды өмір сүру, оның жағымды меңгерулері баланың одан әрі дамуы таным мен іс-әрекеттің белсенді субъектісі ретінде құрылатын қажетті негіз болып табылады. Кіші мектеп жасындағы балалармен жұмыс жасауда ересектердің негізгі міндеті – әр баланың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, балалардың мүмкіндіктерін ашу және жүзеге асыру үшін оңтайлы жағдай жасау.