Биология сабағында функционалдық сауаттылық пен құзыреттіліктерді дамыту жолдары

Пармышева Айгуль Турсынбековна,
Түркістан облысы, Арыс қаласы,
М. Әуезов атындағы мектеп-гимназиясының
биология пәнінің мұғалімі

Функционалдық сауаттылықты дамыту – қазіргі білім берудің талабы. Функционалдық сауаттылық оқушының алған білімін өмірлік жағдайларда қолдана білуге ​​бағытталған. P.R тұжырымдамасында. Атутованың пікірінше, функционалдық сауаттылық екі аспектіде қарастырылады, оның біріншісі оқушыларды болашақ іс-әрекетке түсуге мүмкіндік беретін білім, білік, дағдылардың қажетті және жеткілікті көлемімен қаруландырумен байланысты».

Екінші аспект – «өз білімін, дағдысын және тұлғалық қасиеттерін үздіксіз жетілдіру мотивтерін қалыптастыру, өзгермелі технологиялық ортаға жауап беруге мүмкіндік беру». Қазіргі уақытта білім беру жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілуде. Оқушы тұлғасының ең маңызды құзіреттілігі – оқу қабілеті, сондықтан қазіргі мектептерде әр түрлі мәселелерді өз бетінше шеше алатын, сыни тұрғыдан ойлай алатын, кез келген ақпаратты пайдалана алатын, білімін толықтыра алатын, өз пікірін қорғай алатын шығармашыл тұлғаны қалыптастырумен жұмыс істеуі керек. Оқушылардың наным-сенімі, өзін-өзі дамытуы мен алған білімін іс жүзінде қолдануы, яғни білім беруде теориялық білімді күнделікті өмірде қолдану функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған.

Өмір бойы үнемі жинақталатын барлық білім, білік және дағдыларын адам қызметінің әртүрлі салаларындағы мүмкін болатын кең ауқымды міндеттерді шешуге, қарым-қатынас пен әлеуметтік қарым-қатынастар үшін пайдалана алатын адам функционалдық сауатты адам болып табылады.

Өмір бойы әрбір адам білімін іс жүзінде қолдану тәжірибесін жинақтайды, бірақ бұл процесс мектептен басталады. Сондықтан заманауи мұғалімде оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалай алатын және қалыптастыратын құралдар болуы керек, ол сабаққа және сыныптан тыс жұмыстарға тапсырмаларды уақытылы және дұрыс таңдай білуі, оқушылардың мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білуі және бірқатар жетекшілерді дайындай алуы керек. күрделілігі жоғары тапсырмаларды шешу кезіндегі сұрақтар. Функционалдық сауаттылық бойынша тапсырмалар сабақтың көп бөлігін алмау керек, бірақ оның әртүрлі кезеңдерінде қолдануға болады.

Зерттеулер қазіргі оқушылардың алған білімдерін іс жүзінде қолдану дағдыларының, әртүрлі ақпаратты пайдалану қабілетінің жеткіліксіздігі анықталды. Заманауи мұғалім өз сабақтарында оқушылардың білімін практикада қолдана білу дағдыларын қалыптастыруы керек. Оқу процесінде білім беру емес, проблемалық оқыту арқылы олардың табысқа жету мүмкіндігін арттыру қажет.

Биология сабақтарында оқушылардың жаратылыстану сауаттылығын қалыптастыруға көптеген мүмкіндіктер бар: алған білімдерін практикада қолдана білуге ​​және әлеуметтік бейімделу процесінде пайдалана білуге ​​үйрету арқылы  құбылыстар мен процестерді түсіндіре білу, зерттеу гипотезасын қоя білу дағдыларын қалыптастыру , сұрақтар қою және оларға жауап беру, талдау және синтездеу, зерттеу, тәжірибе жасау және бұрын алған білімдерін пайдалана отырып қорытынды жасауға дағдыландырады.

Функционалды сауаттылыққа негізделген тапсырмалар,  эксперименттік жұмыстар, процестерді, құбылыстарды, фактілерді, қорытындыларды зерттеу, талдау және синтездеу жұмыстарын уақытылы жасау қажет:

• «Егер … болса не болады?», «Түсіндіруге тырыс … — құбылыстар мен фактілерді түсіндіруге арналған тапсырмалар.
• «Қалай білуге ​​болады?» секілді әдістерін қолдану.
• «Қорытынды жасау және өмірлік тәжірибеңізді ұсыныңыз» деген пікірмен ғылыми тәжірибемен салыстыруға, қорытынды жасау дағдыларын қалыптастыруға түрткі  жасаңыз.

Оқушылардың өмір тәжірибесіне сүйене отырып, алған білімдерін қолдана алатын сабақтарда іс-әрекетті дұрыс ұйымдастыра біліңіз.

Биология сабақтары ұсынылған тапсырмалар арқылы проблемалық жағдайларды шешуге мүмкіндік береді.  Берілген жағдаяттарды бүгінгі және ертеңгі «ғылыми сауатты» адам түсініп, шешуі керек. Биологияны оқыту процесінде оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі жағдаяттық тапсырмаларды шешу және білімді жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана білу қабілеттерін қалыптастыру аспектісінде жүзеге асырылады. Жағдаяттық  тапсырмаларды сабақтарымда қолданау оқушыға ақпаратпен жұмыс істеу процесінде интеллектуалдық операцияларды бірізді меңгеруге мүмкіндік береді: білуу-түсіну-қолдану-талдау-синтездеу-бағалау.

• Оқушы зерттеу іс-әрекетін жүзеге асыра алуы үшін оның оқу дайындығының жоғары деңгейде болуы; зерттеушілік және практикалық даярлығының ұштастырылуы; өз білімін үнемі жетілдіріп отыруына, зерттеу іс-әрекетін ұйымдастыру ұстанымын практикада қолдана білуге ынталы болуы қажет.
• Оқушыларда келесідей қасиеттер қалыптастырылуы тиіс: байқағыштық, жоғары дәрежедегі танымдық белсенділік, ізденімпаздық, зерттеушілік қызметке қызығушылық, сыншылдық, шығармашылық-ізденуде бағыттылық, жаңашылдық, адамгершілік, мақсаткерлік.
• «Зерттеуші оқушы» зерттеу логикасын, әдістерді меңгеруі; ұстанымдарды жүйелей және жалпылай алуы; ғылыми ақпараттарды қолдана білуі тиіс.

Жағдаяттық тапсырмалармен жұмыс істеудің нәтижесі — білімділік. Оқушылардың қазіргі және болашақ өміріндегі жағдаятты тапсырмалардың маңызы зор, олар оқу материалын, қосымша ақпаратты және қажетті білімді меңгеру бойынша жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тапсырмалар оқушылар оқулық мәтінімен және басқа ұсынылған ақпарат көздерімен жұмыс істейтіндей, сұрақтарға жауап таба алатындай, эксперименттер жүргізетіндей, ақпаратты талдай және синтездей алатындай етіп құрастырылған, т.б. Оқушылар жаңа нәрселерді үйренеді және оны практикада, күнделікті өмірде қолданады. Жағдаяттық тапсырмалар биологиялық, интеллектуалдық, коммуникативтік құзыреттіліктерді қалыптастыруға, сабақта оқушылардың әр түрлі жұмыс формаларын: жеке, жұптық, топтық түрлерін қолдануға мүмкіндік береді. Биологияны  оқыту процесінде сабақты қызықты етіп, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуына ықпал жасайды.

Білім беруді заманауи жаңғырту жағдайында биология сабақтарында жұмыс істеуге ұсынылатын оқулық мәтінімен және басқа да дереккөздермен жұмыс істеу кезінде мағыналық оқу дағдыларын қалыптастыру білім берудің негізгі мәселелерінің бірі болып табылады. Семантикалық оқу дағдыларын қалыптастыру функционалдық сауаттылықтың қажетті шарты болып табылады. Жағдаятты оқу — мәтіннің мазмұнын мүмкіндігінше дәл және толық түсіну, алынған ақпаратты іс жүзінде түсіну, оны бар біліммен салыстыру, оқу, тәрбиелік және танымдық мәтіндерді пайдалана отырып, ұсынылған тапсырмаларды орындау кезінде түсіндіру, бағалау және қолдану қабілеттерін арттыру. Биология  және басқада псабақтарда мәтінмен жұмыс оқушыларды танымдық белсенділікке, табысқа жетелейді, ынтымақтастыққа және бірлесіп шығармашылық ортаны қалыптастыруға ықпал жасайды. Оқушылар  биология сабағында алған білімдерін практикада қолдана отырып, бақылауда, жобаларды орындауда, зертханалық және практикалық жұмыстарда жүргізіледі.

Өмір бойы үнемі жинақталатын барлық білім, білік және дағдыларын адам қызметінің әртүрлі салаларындағы мүмкін болатын кең ауқымды міндеттерді шешуге, қарым-қатынас пен әлеуметтік қарым-қатынастар үшін пайдалана алатын адам функционалдық сауатты адам болып табылады.

Өмір бойы әрбір адам білімін іс жүзінде қолдану тәжірибесін жинақтайды, бірақ бұл процесс мектептен басталады. Сондықтан заманауи мұғалімде оқушылардың функционалдық сауаттылығын бағалай алатын және қалыптастыратын құралдар болуы керек, ол сабаққа және сыныптан тыс жұмыстарға тапсырмаларды уақытылы және дұрыс таңдай білуі, оқушылардың мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білуі және бірқатар жетекшілерді дайындай алуы керек. күрделілігі жоғары тапсырмаларды шешу кезіндегі сұрақтар. Функционалдық сауаттылық бойынша тапсырмалар сабақтың көп бөлігін алмау керек, бірақ оның әртүрлі кезеңдерінде қолдануға болады.

Қорыта келе,  тек биология сабақтарында ғана емес, кез келген, мысалы химия, физика сабақтарында да тиімді, диалогтік оқытудағы орынды ұйымдастырылған рөлдік ойындар оқушыларда танымдық, эмоционалдық, әлеуметтік дағдылардың қалыптасуына, ынтымақтаса отырып жұмыс жасауына зор мүмкіндік береді. Әсіресе, дәл қазіргі уақытта, жаңартылған білім беру мазмұнын енгізу барысында оқушы кең ауқымды дағдыларды практикалық тұрғыда қолдануға жаттығады, функционалды сауатты тұлға болуға тырысады. Сабақтарда сыни тұрғыдан ойлана отырып, өзіндік пікір, көзқарастары қалыптасады, басқаның пікірін тыңдау, қабылдау, өмірмен байланыстыра сөйлеу, достарының ойларымен санасу және оларды сыйлауға үйренеді, бастысы- метатанымы қалыптасады. Яғни, оқушының өз қалауымен оқуға, білім алуға деген құлшынысы оянады. Өз қалауымен үйренген білім өте сіңімді болары сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Абдулаева О.А. Перагогичeский потенциfл УП задач. /Учебно – методическoe пособие/СП АППО, 2010;
2. Акулова О.В. Писaрева С.А., Пискунoва Е.В. Конструирование ситуaционных задач для оценки компетентности учащихся: УМП для педагогов. СП: КАРО, 2008.
3. Демидова Н.З.Рефлективный анализ учебных задач как средствo развития умственной самостоятельности учащихся. /СП, 2005./
4. Ермоленко В.А.Развитие функциональной грамотности oбучающегося: теоретический aспект//Электронное научное издание «Альманах Прoстранство и Время», 2015.