Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру 

Кудайбергенова Гулжанар Сазанбековна
Шымкент қаласы білім басқармасына қарасты 
«№51 жалпы орта білім беретін мектебі» КММ
мектеп директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары,
ән және музыка пәні мұғалімі, педагог-зерттеуші 

Тұлғаның эстетикалық мәдениеті туралы түсінік. Эстетикалық мәдениетті қалыптастыру – адамның өнердегі және өмірдегі әсемдікті жан-жақты қабылдау және дұрыс түсіну қабілетін мақсатты түрде дамыту процесі. Ол көркем ойлар мен көзқарастар және сенімдер жүйесін дамытуды, эстетикалық талғамды тәрбиелеуді көздейді. Сонымен қатар, мектеп оқушыларының бойында өмірдің барлық саласына сұлулық элементтерін енгізуге, ұсқынсыз, негізсіз барлық нәрселермен күресуге деген ұмтылыс пен қабілет, сондай-ақ өнерде өзін жоғары санауға бейімділік қалыптасады.

Балалар өмірінің эстетикасы. Адам табиғатынан суретші. Кез-келген жерде, қалай болғанда да, ол өз өміріне сұлулық енгізуге тырысады. Адамның шындықты эстетикалық ассимиляциялауы өнер саласындағы бір әрекетпен шектелмейді, ол кез-келген шығармашылық әрекетте болады. Басқаша айтқанда, адам тікелей өнер туындыларын жасағанда, өзін поэзияға, кескіндемеге немесе музыкаға арнаған кезде ғана емес, суретші ретінде әрекет етеді. Эстетикалық принцип адам еңбегінің өзінде, қоршаған өмірді және өзін өзгертуге бағытталған адам әрекетінде бекітілген. Адамның шындыққа эстетикалық қатынасы оның еңбек әрекетіне байланысты. Еңбекті сезіну тәжірибесі дене және рухани күштердің ойыны, асқақ, әдемі құбылыс ретінде жеке тұлғаның эстетикалық дамуының негізін құрайды.

Бала еңбегі ауыртпалыққа айналып кетпеуі үшін эстетикалық білім алуы оны қимыл-қозғалыстың әсемдігі мен дәлдігімен, уақытты үнемдеумен, шабытпен, ынтамен ерекшелейтін әлеуметтік маңызы жоғары мақсат болып табылады. Дене қозғалыстарының үйлесімділігі ептілікте, айқындықта, шапшаңдықта, қуанышта, өзін-өзі бекітуде көрінетін ішкі рухани сұлулықты тудырады. Оны балалар үлкен эстетикалық құндылық ретінде қабылдап, бағалайды.

Біріншіден, қазіргі бала шексіздікте шекарасы жоқ ақпараттық және әлеуметтік кеңістікте өмір сүріп жатыр. Оған интернеттен, теледидардан, компьютерлік ойындардан, фильмдерден және т.б. келетін ақпарат ағындары әсер етеді. Бұл ақпарат көздерінің тәрбиелік әсері әрдайым оң бола бермейді.

Екіншіден, бүгінгі таңда баланың мектептегі білім мен құндылықтарды игеру сипаты (жүйелі, дәстүрлі және т.б.) мен мектептен тыс жүзеге асады. Бұл қайшылық баланы өмірге тұтынушылық көзқарасқа жетелейді.

Үшіншіден, отбасы мен қоғамның дағдарысы, дәстүрлі құндылықтардың құнсыздануы отбасы ішілік (бала-ата-ана, әртүрлі жастағы балалар) және отбасынан тыс (бала-ересек, бала-құрдастар) байланыстарды әлсіретіп жіберді. Бала  мен қоғам арасындағы қарым-қатынас жүйесіндегі басқа адамдардың құндылығы мен баланың қоғаммен араласуы төмендеді, өзін-өзі позициялау, өзімшілдік алдыңғы қатарға шықты.

Білім беру тәсілдерін байыпты түзетуді талап ететін заманауи оқушылардың эстетикалық мәдениетінің дұрыс қалыптасуына білім беру жүйесінің ықпал ететіні анық. Көптеген эстетикалық әсерлер оқыту белсенділігін дамыта алады. Оқушылар мен ұстаздар мен үлкен және кіші оқушылар арасындағы шынайы, салауатты, адамгершілік қарым-қатынаста өзіндік эстетикалары бар. Отбасы мен мектептегі адамдар арасындағы дөрекі, мейірімсіз қарым-қатынастар баланың жүрегін жаралайды, өмірінде дақ қалдырады. Ал, керісінше, ұстаздардың оқушыларға деген нәзік, сараланған қарым-қатынасы, әділ талапшылдығы балалардың өмір жолында жоғары эстетикалық, адамгершілік рухта тәрбиелеу мектебіне айналдырады.

Мектеп оқушыларының бойында мектепте, үйде, қайда уақыт өткізсе де, кәсіппен айналысса да, демалса да сұлулықты растауға деген құштарлықтын ояту маңызды. Балалар мектепте, сыныпта, үйлерінде эстетикалық ортаны құруға көбірек қатысулары керек. Осыған байланысты А.С. Макаренконың тәжірибесі өте үлкен қызығушылық тудырады. Ол басқарған білім ошақтарына гүлдердің көптігін, асханадағы жарқыраған аппақ дастарханның болуын бөлмелердің мінсіз тазалығы ретінді тілге тиек етеді.

Табиғат сұлулықтың таптырмас қайнар көзі. Ол эстетикалық сезімді, бақылауды және қиялды дамыту үшін ең бай ақпаратты береді. «Бірақ бостандық пен кеңістік, қаланың әдемі айналасы және осы хош иісті сайлар мен өрістер, алқызыл көктем мен алтын күз бізді тәрбиелейтін емес пе еді? — деп жазды К.Д.Ушинский. «Мені педагогикада варвар деп атаңыздар, бірақ мен өз өмірімде алған әсерлерімнен терең нанымды білдім, әдемі пейзаждың жас жанның дамуына соншалықты үлкен тәрбиелік әсері барын ұғындым, оны мұғалімнің әсерімен бәсекелестіру қиынның қиыны. …».

Табиғаттағы эстетика арқалы адамдардың табиғатпен қатынасы қалыптасады. Табиғат қоғамдық имандылықтың тасымалдаушысы бола отырып, онымен бірге баланы үйлесімділік, сұлулықтың алуандығы арқылы адамгершілік тәрбиесіне үйретеді. Балалар бірте-бірте табиғатқа қатысты жақсылық деп- оның ішінде сұлулықты сақтау мен көбейтуден, ал жамандық деп- оны бүлдіруден, ластаудан тұратынын түсінеді.

Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесінде табиғат құбылыстарын тікелей зерттеуге және бақылауға негізделген музыка, биология және география сабақтары маңызды рөл атқарады. Табиғат туралы ән айтқан кезде, экскурсиялар мен серуендер жасау барысында балалардың эстетикалық көзқарасы ұшталып, рекреативті және  қиялдық ойлары дамиды. Экскурсиялар барысында оқушылар әртүрлі тапсырмаларды орындайды: табиғатта сурет салады, сұлулықты суретке түсіреді, коллекцияға материалдар жинайды, ағаштардағы қураған бұтақтарды, тамырларды, түйіндерді тауып, оларды қолөнерлік мақсатта пайдаланады.

Мұғалімдер табиғаттың сұлулығын дәріптеген жазушылардың, композиторлардың, суретшілердің шығармаларына жиі жүгінулері керек. Оқушыларға рефлексия мен талдау сұрақтарын бергенде келесі тапсырмаларды ұсынуға болады, мысалы: ормандар, егістіктер, далалар, өзендер, көлдер, таулар туралы өзіңізге ұнайтын сипаттамаларды тауып оқыңыз; табиғат туралы өзіңізге ұнайтын мәлімдемелерді жазыңыз; табиғатпен қарым-қатынас сізге нені үйретеді?; табиғаттың сүйкімділігін сипаттаңыз; табиғаттағы мінез-құлықтың негізгі ережелерін қалай елестетесіз?; Табиғаттан алған әсерлеріңізді өлеңдер, әңгімелер, суреттер, қолөнер арқылы көрсетуге тырысып көрдіңіз бе?

Өнер арқылы эстетикалық мәдениетті қалыптастыру адамның көркемдік және эстетикалық мүмкіндіктері өнерде барынша толық және дәйекті түрде көрінеді. Адам еңбегімен туатын өнер белгілі бір тарихи кезеңде материалдық өндірістен қоғамдық сана нысандарының бірі ретінде белгілі бір қызмет түріне бөлінеді. Өнер адамның шындыққа эстетикалық қатынасының барлық белгілерін қамтиды.

Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасына көркемдік циклдің пәндеріне – әдебиет, музыка, бейнелеу өнері кіреді. Педагогикада тұлғаның көркемдеу арқылы эстетикалық дамуын әдетте көркемдік тәрбие деп атайды. Тікелей өнер туындыларына жүгінсек, ол адам бойында сұлулық құбылыстарын дұрыс қабылдау қабілетін дамытуды талап етеді. Бұл оның кәсіби суретші немесе өнертанушы болуы керек дегенді білдірмейді. Бірқатар өнер туындыларын білумен қатар, адам өнердің тарихынан белгілі бір көлемде ақпарат алуы керек. Тікелей өнер заңдылықтарын білумен және суретшінің шеберлігін қабылдаудың эмоционалдылығын күшейіп, тереңдеп, қабылдауына септігін тигізеді.

Мектептегі музыкалық тәрбиенің негізі – ерлік пен лирикалық сезімдермен әсер ететін музыкалық есте сақтау, ырғақ, гармония, ән айту шеберлігін, көркемдік талғамын дамытатын өнер түрі- хормен ән айту. Мектепте нотаға жазылған музыканы тыңдауға үлкен мүмкіндік берілген.

Оқушыларды көркем мәдениетке баулудың бір құралы – бейнелеу өнерін оқыту. Ол мектеп оқушыларының көркемдік ойлауын, шығармашылық қиялын, бейнелік есте сақтауын, кеңістікті бейнелеуді, бейнелеу қабілеттерін дамытуға арналған. Бұл өз кезегінде балаларды бейнелеу, кескіндеме, модельдеу, сәндік-қолданбалы өнердің мәнерлі құралдарын пайдалана білу қабілетін дамыта отырып, оларды көркем жазу негіздеріне үйретуді талап етеді.

Оқу жоспары мен бағдарламада қарастырылған оқушыларға көркемдік тәрбие мен эстетикалық тәрбие беру тақырыптарының саны шектеулі. Бұл шектеу қосымша білім беру жүйесінде қамтылуы керек.

Әңгімелер, лекциялар, дөңгелек үстелдер, мәдениет ошақтары, өнер ордалары кең етек алды. Эстетикалық тәрбиенің бір түрі музыкаға қатысты  үздік орындаушылар – солистер, хор және оркестр ұжымдарының жазбалары кіреді. Мектеп оқушылары музыканың тілі мен жанрларымен танысады, музыкалық аспаптарды, дауыстарды үйренеді, композиторлардың өмірі мен шығармашылығымен танысады. Ержүрек, жанқияр адамдар шырқалатын әндерге балалар ерекше эмоционалды түрде жауап береді.

Оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда фильмдер, бейнефильмдер мен телефильмдер маңызды рөл атқарады. Экрандалған әдебиет пен өнер туындыларын қабылдау нәзік педагогикалық басшылықты қажет етеді. Театрдың эстетикалық және эмоционалдық әсер етудің орасан зор күші бар. Оқушыларды алдымен театр өнерін қабылдауға дайындау қажет, содан соң балалардың актерлік шеберлікке бой алдыруына жағдай жасау керек.

Сонымен эстетикалық тәрбие біртұтас педагогикалық процестің құрамдас бөліктерінің бірі бола отырып, мектеп оқушыларының бойында сұлулық заңдылықтарын қалыптастыруға бағытталған. Мамандардың еңбектерінде эстетикалық тәрбие оқушылардың эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған тәрбиелік және сыныптан тыс жұмыстарды, қосымша білім беру мекемелеріндегі сабақтарды, отбасындағы тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеуді қамтитын педагогикалық қызметтің бақыланатын жүйесі ретінде қарастырылады.

Педагогика ғылымының көп ғасырлық даму тарихында адам тәрбиесі туралы көп айтылды. Дегенмен, оқу үрдісінде әлі де шешімін таппаған мәселелер көп. Тәрбие – тәрбиенің сыртқы түрі емес, оның тұлғаның дамуына, мәдениетінің қалыптасуына әсер етеді. Мәдениет – білім берудің ең маңызды институты, өйткені ол адамның болмыс процестері туралы ғана емес, сонымен бірге оның оған деген көзқарасы мен қатысуы туралы идеяларын тереңдетеді.

Ол адамдардың қарым-қатынасын үйлестіріп, адам мен табиғаттың, адам мен қоғамның  байланысын күшейтіп, шығармашылық мүмкіндіктерін ашуға ықпал етеді.

Эстетикалық мәдениет жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл бұрынғы шығармашылық әрекеттің нәтижесі ретінде үйренген құндылықтардың жиынтығы ғана емес, сонымен қатар эстетикалық құндылықтарды жасау және бойына сіңіру қажеттілігі болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Ушинский К.Д. Собрание сочинений: В 11 т. — М., 1952. — Т. 2. — С. 52-53.
2. Жданова, С. Н. Педагогика эстетического освоения мира : монография / С. Н. Жданова. — Оренбург : ОГПУ, 2006. — 244 с.
3. Педагогика. Учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений / В. А. Сластенин, И. Ф. Исаев, Е. Н. Шиянов; Под ред. В.А. Сластенина. — М.: Издательский центр «Академия», 2002. — 576 с.