Баланы оқытудағы салт-дәстүрдің тәрбиелік мәні

Копенова Гүлмира
Астана қаласы әкімдігі
№61 «Шолпан» балабақшасы
«Уран» кіші топ  ІІ санатты тәрбиешісі

Баланы оқытудағы салт-дәстүрдің тәрбиелік мәні

 Ерте кезеңнен ақ ата-бабаларымыз бала, ұрпақ тәрбиесіне көп көңіл бөліп, оларды үлкенге тағзым, кішіге ілтипат етіп, бауырмалдыққа, мейірімділікке, ізеттілікке баулыған. «Тәрбие – тал бесіктен баста­лады», «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген ұлағатты сөзді жадына әбден тоқыған.  Сондық­тан да баланың бауыр­мал,  қайырымды азамат боп ержетуі, алдымен, ата-ана­ның тәрбиесіне, қоршаған ортаның үлгі-өнегесіне байланысты. Баланың алған тәрбиесіне қарай «тәрбиелі, өнеге­лі» екен деп тамсанса,  оғаш қылық көрсеткен баланы «тәрбиесіз, өнегесіз» деп сөгетін болған. Қазақта ең ауыр сөз – «тәрбиесіз», «тәрбие көрмеген» деген сөз. Әри­не, қай қазақ балам жаман болсын десін, демейді де, сондықтан да бетімді жерге қаратпа деп өсиет тәр­биесін айтып отыратыны белгілі.

Қазақ халқының тұрақтанған дәс­түрі­­нің бірі – жеті атасын білу. Жеті атасын тарата білу арқылы әркім басқа рулармен байланысын білген. Жеті ата­лық ұстанымға негізделген туыстық бай­ланыс институты әрбір казақтың өз ата-бабасын, жеті атасы­на дейін білу міндетін жүктейді. Қазақ халқы ұрпағы­на өзінен бастап әкесі, атасы, бабасы, т.б. жеті атасының нақтылы есімде­рін кішкентайынан жаттатып өсіреді. Аға­йындықтары жеті атаға толмай, жақын-жуықтар бір-бірінен қыз алыспайды. Жеті атаға толғаннан кейін бір рудың жастары некелесетін жағдай туса, ру ақсақалдары бір боз биені сойып, бата­ласып барып рұқсат ететін болған. Неке­­лесуде «жеті ата» ұстанымына берік болу – этникалық қан тазалығын қам­тамасыз ететін этникалық тұтастық­тың қуатты арқауы, темірқазығы болып саналады. Жеті ата институты қазақ халқының өткеннен болашаққа деген сенімін мың сан ұрпақтар арқылы сабақ­тастырып отыратын тетік ретінде таныл­ған.

Қазақ арасында «әке көрген оқ жа­нар, шеше көрген тон пішер», не «ағасы бардың жағасы бар, інісі бардың тыны­сы бар», т.с.с. мақалдар көп сақ­талған. Осындай ұлағат­ты сөздердің арқасында ұлды батырлыққа, ептілікке, дала тірші­лігіне баулыса, қызды – үй тіршілігіне үйреткен. Мәселен, «қыз – жат жұрт­тық» деп,  нағыз жұртына (жігіт үйі) барғанда төселіп, бір үйдің тұрмыс тір­шілігіне тез бейімделсін, отанасы болу­ға үйренсін деген тілекпен үй тұрмы­сына: кесте, киім тігуге, кілем тоқуға, тамақ пісіру, тазалыққа үйреткен. Ақыл­ды, елге сыйлы, отбасының бірлігі мен ағайынның тұтастығы үшін қызмет ететін ақылгөй ана­ларды дәріптеп, ер азаматтың басын қадір­леуді де  үйрет­кен.  Ал ер-азамат отбасы­ның тірегі дей отырып, ер балаларды түздің жұмы­сына, яғни, садақ, жамбы ату, атқа оты­ру, шаруашылықпен айналысу, үлкен­нің сөзін бөлмеу, қарсы келмеу, ақы­лын тыңдау, т.с.с. қалыпта тәрбиелеген. Отба­сында ер азамат  сыйлы болса, содан бала үлгі алады, сол отбасының баласы тәрбиелі, өнегелі болып қалып­тасады. Қазақ халқы­ның әлі де түп қазығын сақтап отырған әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерінің қай қай­сысы болма­сын, оның дамуында, қалыпта­суында негізгі идеологияның бірі болып табы­лады. Сондықтан да ата-бабалары­мыздың өмір тәжірибесімен қалыптас­қан әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерімізді ұлттық кодымыздың анықтаушы бір элементі ретінде қоғамдық, отбасылық іс-әреке­тімізде, тұрмыс-салтымызда ұстануымыз керек. Себебі, ұлттық әдет ғұрып, салт дәс­түрлер арқылы – қазақ халқының өзіндік дәстүрлерін бойына сіңіре білетін, салт-дәстүрлерімізді ұғына білетін, оны ұрпақ­тан-ұрпаққа жалғастыра білетін, ұлттық рухпен қару­ланған тұлғаны қалыптас­тыруға мүм­кіншілік аламыз. Халқымыздың тәрбие негізі, асыл қазынасы – салт-дәс­түр­лерді дұрыс жеткізе білсек, ұлтжанды азаматты қалыптастырдық деп нық айтуға болады.

Қазақта «Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле» деген дана сөз бар. Сондықтан жеткіншек ұрпақтың өз халқының рухани қазынасымен оның ұлттық тәрбиесімен әдет – ғұрып, салт – дәстүрмен тереңірек танысу қажеттігі бірініші орынға қойылып отыр. Өйткені өз халқының, әрі бүкіл адамзаттың өткенін білу, рухани мұраларымен сусындауадамның жеке тұлғалық болмысын қалыптастырып, оны руханитұрғыдан кемелдендіретін бірден – бір қажетті көрсеткіш болып табылады.

Халықтың салт – сана, әдет – ғұрпы қай заманда болмасын ерекше тәрбие құралы болып келді. Бұл жөнінде көптеген ғұламалар пікірлерін білдіріп кеткен. Мәселен, Қазақ халқының салт – дәстүрі арқылы ұлтжанды, рухани – мәдени толысқан ұрпақ тәрбиелеудегі маңызын М.Жұмабаев атап көрсетсе, дана бабамыз Бұқар жыраудан қалған «Тәлім ал, тәлімді алсаң тәлімгерің ұлтының салт – дәстүрімен, ұлтының қарапайымыдылығы мен, мейірімділігімен тәлім берсін»- депайтып өткен.

Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетін қайта өркендету жағдайында жас ұрпақты ұлттық дәстүрмен тәрбиелеудің қажеттілігі туды.

Өйткені халықтық салт – дәстүрдің ішінде бүкіл халықтың мінез – құлқы, болмысы, дүниетанымы, мәдениеті, тілі мен діні,өмір сүру жолы, психологиясы топтасып жатыр. Бұл құндылықтар қазіргі қоғамның күрделі өзгерісі кезеңінде жас ұрпақты әлемдік деңгейде оқытып, біліммен қамтамасыз ете отырып, тәрбиесін ұлттық етуде ерекше тәрбие құралы болып саналмақ. Ұлттық тәрбие тек ұлттың салт – дәстүрі арқылы ғана берілмек.Бұл орайда еліміздің көптеген педагог ғалымдары құнды еңбектер жазып, оны іс – жүзіне асыруды мақсат етіп келеді.

Қазіргі күні мектепте оқу – тәрбие процесінде салт – дәстүрді пайдаланудың маңызы ең алдымен оның халықтың тәрбие саласындағы тәжірибесімен амал жолдарымен, педагогикалық мүмкіндіктерімен етене таныстыратындығында, екіншіден жеке тұлға бойында қасиеттер жауапкершілік, инабаттылық, белсенділік, іскерлік сияқты қасиеттерді қалыптастрады.

Ал енді баланың бойына рухани азық болып, жанына нұрқұятын қажеттіфактор – халықтың салт – дәстүрі. Салт – дәстүрдің тәрбиелік мәнін ашу, оны жас ұрпақ тәрбиесінде пайдалану бүгінгі күнгі уақыт талабынан туындап отырған мәселе. Дегенмен «Дәстүрдің озығы бар, тозығы бар»деп дана халқымызайтып кеткендей, көшпелі өмір тұрмысы жағдайында ата – бабаларымыз дүниеге әкеліп, өз қажетіне орай пайдаланып өткен салт – дәстүрлердің бәрін бірдей бүгінгі күні сол қалпында пайдаланамыз деу қате болар еді.

Мектепте халықтық педагогиканы пайдалануды сабақтарда, сыныптан тыс жұмыстарда ұлтық салт- дәстүрлер жайында әңгіме айтумен, үйретумен ғана шектесек, тақырыптық ертеңгілік, кеш ойындарды қуалап кетсек, мұнымыз өзімізді де, балаларды да алдау болады. Ол үшін мектептің барлық оқу- тәрбие жүйесін толығымен ұлттық негізде құрсақ, онда рухани – мәдени деңгейі жоғары, ұлттық мұраларымызды шын мәнінде қастерлей білетін жас ұрпақты тәрбиелеген болар едік.

Баланы оқыту мен тәрбиелеуде еуропалық үлгіге көзсіз еліктеген оқу жүйесінің кезеңі өтіп барады. Өйткені, әр егемен елдің басқа ешбір елге ұқсамайтын өз ерекшелігі, өз дүниетанымы, өзіндік тарихы, ұлттық сипаты бар. Ұлт бойындағы сипат сол ұлт өкілінің өзіндік тарихы қасиеті арқылы байқалады. Ұлттың өзіне тән қасиетінің сақталуы оның санасына байланысты. Сана мен сезімнің әсер етуі бір мезгілде жүзеге асырылуы тиіс.

Қазақ халқы ғасырлар бойы өз ерекшелігі бар тәлім – тәрбие құралдары – халықтық педагогиканыдүниеге әкеліп, қалыптастырды, осы мол мұраны қазіргі оқу – тәрбие процесіне енгізу заман талабы. Мектептердегі барлық оқу – тәрбие процесіне халықтық педагогика элементтерін енгізу үшін педагог мамандарды ЖОО халықтық педагогика жайлы біліммен сусындату даөте маңызды. Сондай – ақ, білімнің қайнар көзі оқулықта десек, осы оқулықтарды ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып қайта жазу керек дер едім.