Жасөспірімдер арасындағы буллингтің алдын-алу

Рамазанова Әйгерім Бекболатқызы
Атырау қаласы
Қ.Дүтбаева атындағы Атырау
 гуманитарлық колледжінің педагог-психологы,
педагогика  ғылымдарының магистрі 

Қазіргі таңда буллингтің алдын-алу мәселесі үлкен маңызға ие  және көптеген себептерге байланысты кеңінен қамтуға лайық. Біріншіден, агрессивті мінез-құлықтың бұл түрі жасөспірімдердің психикасын терең жарақаттайды. Екіншіден, экономикалық тұрақсыздық, кедейлік, біздің күнделікті өміріміздегі агрессияның, стрестің көптігінен  буллингтің жасөспірімдер арасында таралуы артып отыр.

Буллинг дегеніміз не?

Буллинг  – бұл  жаңа термин. Bullying сөзі ағылшын тілінен аударғанда «қорқыту», «кемсіту», «мұқату» дегенді білдіреді. Кеңірек мағынада бұл бір адам (немесе топ) басқа, физикалық және моральдық жағынан әлсіз адамға (немесе адамдар тобына) физикалық шабуыл жасаған немесе қорқытқан кездегі зорлық-зомбылықтың ерекше түрі. Жалпы баланың қатегездігін білдіреді.

Буллинг әлемде кең таралған және барлық уақытта бола береді. Буллинг мәселесін бірден және мәңгілікке шешу мүмкін емес. Білім беру ұйымы студенттер арасындағы буллинг мәселесіне үлкен көңіл бөлуі керек.

Буллингке кімдер қатысады?

Буллинг тек балаларды ғана емес, мұғалімдерді де қамтиды. Яғни, балалар да, мұғалімдер де буллингтің құрбанына айналуы мүмкін, ал ересектер де, балалар да бұзақы рөлін атқара алады. Буллингтің  дамуына көп жағдайда отбасындағы тәрбие, балада сәби кезінен бастап тәрбиеленетін көзқарастар ықпал етеді. Сондай-ақ буллингтің дамуы балалар білім алуға баратын оқу орнының микроклиматына ықпал етеді. Білім беру ұйымы студенттер арасындағы буллинг мәселесіне үлкен көңіл бөлуі керек.

Жасөспірімдерді қорлаудың келесі себептерін ажыратуға болады:

• қызғаныш, табыс, сыртқы, физикалық немесе психикалық көріністер;
• бұрынғы қателіктері үшін кек алу;
• дұшпандық сезімі;
• сыныпта, құрдастар арасында билік үшін, көшбасшылық үшін күрес;
• қарсыластың өзінен артықшылығын көрсету арқылы оны бейтараптандыру;
• өзін-өзі растау;
• назар орталығында болуға, салқын көрінуге ұмтылу;
• таң қалдыруға ұмтылу;
• ұнатпайтын адамды қорлауға, қорқытуға ұмтылу

Айта кету керек,  қорқыту барысында бірнеше даму сатысынан өтеді: Бірінші кезең — қорлау тобын құру. «Жәбірленушінің» физикалық күшін қолдану және қорлау арқылы өзін көрсетуге тырысатын «көшбасшының» айналасында жасөспірімдік ортада құрдастар жиналады, олар да басқаларға үстемдік етуді қалайды немесе керісінше көшбасшыдан қорғауды іздейді. Егер «көшбасшы» тарапынан зорлық-зомбылықтың алғашқы көріністері қатаң түрде басылмаса:

— ол өзінің жазасыздығына сенімді бола бастайды;

— қатарластары арасында беделі артады;

— өз күші мен ықпалына сенімді болып, орнығады;

— топ нығаяды;

—  қолдауды жалғастырады;

Егер сіз буллинг көріністерін уақытында тоқтатпасаңыз, уақыт өте келе олар қауіпті бола бастайды. Зорлық-зомбылық мәселесін шешу үшін буллинг жағдайын жасау әрекеттеріне дұрыс және дер кезінде жауап беру маңызды. Егер білім беру ұйымдарындарының барлық қатысушылары буллинг мәселесімен белсенді және байыпты айналысса, онда көптеген қақтығыстардың алдын алуға болады.

Біз буллингтің алдын алу үшін ескерту, жою және бақылау сияқты аспектілерді қамтуымыз керек. Профилактикалық жұмыс студенттердің әлеуметтік, отбасылық, тұлғалық жағдайын оның өмірі мен мінез-құлқының сапасын жақсартатын арнайы педагогикалық және тәрбиелік шараларды қолдану арқылы, тұлғалық бағытты өзгерту арқылы өзгертуді көздейді. Буллинг жағдайларының алдын алу шараларының негізгі мақсаты – студенттер стресстік жағдай мен агрессияны жеңуге үйренуге көмектесу.

Бұзақылықтың алдын алудың мақсаттары:

• мұғалімдерді қиын және оған бейім балалармен жұмыс істеуге және буллинг жағдайларын шешуге үйрету;
• студенттердің әлеуметтік жағдайын жақсартуға жәрдемдесу;
• ата-аналарға педагогикалық қолдау көрсету;
• психотравматикалық және әлеуметтік қауіпті жағдайды жою;
• студенттер арасында толеранттылық пен әлеуметтік құзыреттілікті дамыту;
• студенттердің өздері және басқалармен қарым-қатынасы туралы түсініктерін өзгерту;

Білім беру ұйымында буллингтің алдын алу келесі деңгейде жүзеге асырылады:

• жеке
• топтық
• жалпы студенттер арасында
• әлеуметтік

Алдын алу үш кезеңде жүзеге асырылады: диагностика, алдын алу әдістері және рефлексия. Диагностикалық кезеңде сауалнамалар және социометрия жүргізіледі, алдын алу әдістері — белгілі бір тақырыптар бойынша сынып сағаттары (буллинг, төзімділік және т.б). Рефлексия кезеңінде сыныппен топтық рефлексия қолданылады.

Білім беру ортасындағы жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылықтың алдын алуда сауалнама арқылы зерттеудің көмегі орасан зор. Проблемалық сыныптар кейін зорлық-зомбылық пен буллинг себептерін анықтау маңызды. Буллинг көріністерінің себептерінің бірі білім беру ұйымының атмосферасы. Егер бұл себеп буллинг жағдайларының негізгі себептерінің бірі болса, сауалнама нәтижелері бойынша педагогикалық ұжыммен жұмыс жүргізу қажет. Тек жұмыс істегеннен кейін. Содан кейін мұғалімдер студенттер арасындағы буллингтің алдын алу жұмыстарын бастауы керек. Алдын алу әдістерінің бірі ретінде сіз сынып сағаттарын ұйымдастыруды пайдалана аласыз, оның негізгі идеялары айналадағы адамдарға құрмет пен толерантты қарым-қатынас туралы тақырыптар болады. Сондай-ақ, педагог-психолог сынып ұжымын біріктіру, толеранттылықты, басқаларға қатысты эмпатикалық ойлауды дамыту үшін сыныптармен тренингтер өткізе алады. Буллингтің алдын алу негізінен буллингтің ықтимал қатысушыларына бағытталған, ол студенттермен және олардың отбасыларымен жұмысты қамтиды. Отбасы мен тәрбиенің түрін, ата-ананың балаларына деген мінез-құлқын анықтау маңызды. Педагог-психолог жасөспіріммен және оның ата-анасымен бірлесе жұмыс істеп, жасөспірімнің эмоционалдық әл-ауқатының төмендеуіне және оның оңтайлы психикалық дамуының ауытқуына әкелуі мүмкін ата-ана мен бала қарым-қатынасының бұзылуын зерттеп, түзету жұмыстарын жүргізуі керек.

Педагог-психологтың буллингтің алдын алу бойынша жұмысында белгілі бір студентпен және жалпы топпен жұмысы маңызды орын алады. Әрбір жасөспірімге өмірдің қиын сәттерінде өз көзқарасын тауып, қолдау көрсетіп, сонымен қатар жасөспірімнің жеке басының ерекшеліктерін, жігері мен күшін ескере отырып, оны дұрыс жолға бағыттауы керек. Жасөспірімдер арасындағы буллингтің алдын алуды жүзеге асыра отырып, психолог жасөспірімдерде қалыптасқан әлеуметтік ауытқуларды түзетуге, сыныпта достық  және сенімді қарым-қатынастарды құруға ерекше назар аударуы керек. Сынып ұжымында бірлескен жұмыс барысында өзара көмек пен қолдауға негізделген қарым-қатынастарды құру өте маңызды. Білім беру ұйымдарында  қауіпсіз психологиялық жағдай жасау үшін алдын алу шараларын бір жүйеге біріктірген дұрыс. Негізінен білім беру ұйымдарында буллингтің алдын алу шаралары студенттер арасында белгілі бір көзқарасты қалыптастыруға, сондай-ақ буллингке қарсы ережелер мен нормаларды енгізуге септігін тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. Газман О.С. Педагогическая поддержка детей в образовании как инновационная проблема / О. С. Газман // Новые ценности образования: десять концепций и эссе. Москва, 1995. Вып. 3. С. 58–64.
2. Глазман О.Л. Психологические особенности участников буллинга

// Известия Российского государственного педагогического университета им. А.И. Герцена. 2009. №105. С. 159-165.

3. Екимова В.И., Залалдинова А.М. Жертвы и обидчики в ситуации буллинга: кто они? // Современная зарубежная психология. 2015. Том 4. №4. С. 5-10.
4. Ермолаева Т.В., Савицкая Н.В. Буллинг как групповой феномен: исследование буллинга в Финляндии и скандинавских стран за последние 20 лет (1994-2014) // Современная зарубежная психология. 2015. Т.4, №1. С. 65-