Бала тәрбиесі отбасынан басталады

Тыкпасова Меруерт Жамбуловна
Павлодар қаласының
Әлихан Бөкейхан атындағы
лицей-мектебінің
бастауыш сынып мұғалімі

Аннотация: Отбасы әлеуметтік институт болғандықтан қоғамның ықпалында болады. Отбасы өзгеруінің заңдылығы жалпы қоғамда болып жатқан өзгерістермен бағыттас. Ата-аналардың татулығы отбасының күре тамыры болып табылады. Өйткені ол балаға берілетін тәрбие және әлеуметтік мәселелердің тууына әкеп соқтыратыны осыдан туыyдап жатады. Бүгінгі таңдағы отбасы тәрбиесінде қоғам ата-аналар алдына үлкен жауапкершілік жүктеп отыр. Қазақстан Республикасының тәлім-тәрбие тұжырымдамасында былай деп айтылған : «Ең алдыменен дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, ар-ожданы мол, мәдениетті, парасатты, еңбекқор, іскер, бойында басқа да ізгі қасиеттер қалыптасқан адамды тәрбиелеу.»

Мақсаты мен міндеттері: Бала тәрбиесіндегі ата-ананың алатын орнының ерекше екендігін түсіндіру. Жанұядағы ата-ана және бала арасындағы қарым-қатынасты нығайту. Ата-анаға деген бала махаббатын ояту. Мектеп, ұстаз, ата-ана бірлігін нығайту. Отбасы мүшелері арасындағы бауырмалдық, қайырымдылық,  достық қарым-қатынасты қалыптастыру, үлкенді сыйлауға, сыпайы, ілтипатты болуға тәрбиелеу.

Отбасы – бұл жеке тұлғаның негізін қалайтын қоғамның бастапқы құрылымдық бірлігі, ол туыстық қатынастармен байланысты, бірақ екеуінің үйленуі әлі толыққанды отбасы емес, ол осындай болады және балалардың туылуымен ғана күшейтіледі. Адамның көбеюі, бала туу және тәрбиелеу отбасының негізгі функциялары болып табылады. Баланың туылуымен толыққанды отбасының қалыптасуы басталады, және бұл балаларға үлкен әсер ететін алғашқы тәрбиешілер болып табылатын ата-аналар. Ешкім дайын мінезімен, қызығушылығымен, бейімділігімен, ерік-жігерімен, белгілі бір қабілеттерімен туылмайды. Барлық осы қасиеттер біртіндеп дамып, өмір бойы, туылғаннан бастап жетілуге дейін қалыптасады. Баланы қоршап тұрған алғашқы әлем, қоғамның бастапқы бірлігі – бұл жеке тұлғаның негізі қаланған отбасы. Бала отбасын айналасындағы жақын адамдар ретінде көреді: әкелер мен аналар, ата-әжелер, бауырлар.

Отбасы – адамның рухани туылуының бесігі. Бұл өзін-өзі тану орын алатын және баланың сүйіспеншілік, құрмет және қарым-қатынас қажеттіліктері қалыптасатын ең көне оқу орындарының бірі. Отбасы сонымен бірге адам жақсылық жасауды үйренуі керек негізгі орта болып табылады.

Баланың бірінші және негізгі тәрбиешілері — ата-аналар. Олар баланың моральдық жағдайын қалыптастыру үшін негіз қалайды. Балаларды тәрбиелеуде отбасылық өмірдің салауатты үні, отбасының моральдық атмосферасы, оның өмір салты мен стилі үлкен маңызға ие. Мұның бәрі отбасындағы қарым-қатынас пен моральдық мұраттарды білдіреді.

Баланы тәрбиелеудегі отбасы – бұл оның жеке басын қалыптастыратын бірінші және жалғыз орта.

Жақсы отбасы – бұл барлық мүшелерінің махаббаты, өзара көмегі, бір-біріне жауапкершілік қатынастарын біріктіретін ұжым. Отбасында балалар басқа адамдардың қуаныштарымен бөлісуді үйренеді, бұл олардың ең үлкен өмірлік құндылықтарының бірі. Әдетте, отбасы балаға тек оң әсер етуі керек, бірақ бұл әрдайым бола бермейді. Балаға теріс әсер ететін жағдайлар бар, бұл отбасының жанжал жағы, отбасы мүшелері арасындағы жанжалдар. Отбасының жанжал жағы көбінесе жеке тұлғаның дамуында жағымсыз салдарға әкеледі, ал мұндай жағдайда балалардың 88% -ы өздерін нашар және бақытсыз сезінеді.

Бұл бала үшін өмір моделін жасайтын отбасы. Ата-аналардың әсері балалардың физикалық жетілуін және олардың моральдық тазалығын қамтамасыз етеді. Әр бала өз ата-анасын еріксіз және бейсаналық түрде қайталайды, оларға еліктейді, яғни тәрбиенің негізі «мен сияқты жаса» қағидасы болып табылады. Балалардың барлық адамгершілік тәрбиесі жақсы үлгіге келеді. Жақсы өмір сүріңіз немесе, кем дегенде, жақсы өмір сүруге тырысыңыз, егер сіз жақсы өмір сүрсеңіз, балаларыңызды жақсы тәрбиелейсіз. Тәрбиенің басты аспектісі — мейірімділік пен махаббат. Бала әсіресе жақсы көретін адамды жақсы көреді.  Біз баланың қателігін түзетуде және дұрыс нәрсені үйретуде жазалауға ерекше орын берілетінін жоққа шығармаймыз. Бірақ жазаламас бұрын, қателіктерді түзету кезінде, ең алдымен, мейірімділік пен насихат үлкен әсер ететіндігін ескеру қажет. Бұл балалардың өз қателіктерін жиі түсінбейтіндігіне байланысты. Мұндай жағдайда балалар ұрып-соғудан зардап шегуі мүмкін. Ата-аналар немесе кез-келген мұғалім үшін баланы түсінуден гөрі, оны ұрып-соғу әлдеқайда тиімді. Зерттеушілер құшақтамайтын, сүймейтін және мандайынаң сипамайтын балалар кейбір психологиялық ауруларға бейім екенін дәлелдейді.

Халқымыз ер адамды дәріптеді, ол үйдің отағасы, балалардың әкесі. Бүгінде әкесі әртүрлі себептермен отбасындағы билікті жоғалтады. Сондай-ақ, әкелік қамқорлық жеткіліксіз отбасылар көп. Ата-анасының мейірімділігін көрмейтін, сезінбейтін, өте қамқорсыз, тез ренжігіш, кекшіл, қатал болып өсетін бала екені түсінікті.

Қазіргі қоғамның даму жағдайындағы отбасылық тәрбиенің жағдайы ерекше назар аударуды қажет етеді. Өйткені, қоғамда болып жатқан барлық жағымсыз сәттер осы отбасын тәрбиелеудегі олқылықтармен байланысты.

Әлеуметтік институт бола отырып, отбасына сөзсіз қоғам әсер етеді. Отбасындағы өзгерістердің сипаты тұтастай алғанда қоғамда болып жатқан өзгерістерге байланысты. Сондықтан отбасының қазіргі жағдайын түсіну және оның даму перспективаларын бағалау үшін ХХІ ғасырда қоғамдық өмірде және бұқаралық санада болған іргелі өзгерістерді ескеру қажет.

ХХІ ғасырдың ортасынан бастап отбасы институты айтарлықтай ерекше өзгерістерге ұшырады. Өмір бойы некеден бас тарту, ажырасу және некеге тұру, ұрпақты тәрбиелеу кезінде стихиялық қатынастардан бас тарту, толық емес отбасылар мен ата-аналар санының көбеюі, баладан тез бас тарту және некеден тыс туу үрдісі байқалады. Әкесінің ықпалы, ананың мейірімділігі жалғыз отбасыларда жеткіліксіз, бұл ұрпақты тәрбиелеуге теріс әсер етеді.  Статистикаға сәйкес, қылмыс жасаушылардың көпшілігі осындай жасөспірімдер.

Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасындағы қылмыстың өсуі, жастардың есірткіге тәуелділігі, адамзатқа қауіп төндіретін түрлі аурулардың таралуы бүкіл әлемді алаңдатады. Баланың негізгі тәрбиешісі – оның қоршаған ортасы, ата-анасы. Баланың дұрыс азамат немесе дұрыс емес азамат ретіндегі өсуі көбінесе ересектерге байланысты. Баласының қайда, немен айналысып жүргенінен бейхабар ата-аналар да аз емес. Егер ер-азаматтар нағыз «түздің адамы» болып, табыс тауып, бала-шағасын бақса, әйелдер де тып-тыныш баласын бағып, ұрпағының тәрбиесімен айналысып отырар еді. Амал жоқ, сүйенетін ері жоқ көптеген әйелдер балаға ұлттық тәрбие беруден бұрын олардың қарны тоқ болғанын ойлайды. «Баланы бастан, ақыл жастан» деген сөздің мәні тереңде. Өйткені, өсіп келе жатқанда, балаңыздың теріс сипатын, қалыптасқан қате көзқарасты өзгерту өте қиын. Міндетті шарт – бұл мектеп пен отбасының тәрбиедегі тығыз қарым-қатынасы, жасөспірімдер тәрбиесінің дұрыс қалыптасуы.

Сонымен, адам басқа адамдармен қарым-қатынас жасау арқылы рухани көзқарас  туады. Бұл отбасына қандай үлкен жауапкершілік жүктейді! Қанша міндеттейді! Жақын жерде қандай нәзік процесс жүреді! Негізінде, кішкентай бала өсетін үй — бұл күрделі Психологиялық зертхана, онда әр сөз, қозғалыс, интонация жазылады. Баланың өз іс-әрекетінің бұл кезеңі жеке тұлғаны одан әрі қалыптастырудың кілті болып табылады.

Бала әлі де дәрменсіз және қарапайым күтімді қажет етсе, ол ата-аналық интонацияны игереді, отбасының эмоционалды атмосферасын қабылдайды, естуді және тыңдауды үйренеді, сүйіспеншілікке жауап береді. Білім үшін жауапкершілік кейінгі жылдары, әсіресе жасөспірім кезінде жойылмайды. Отбасында жүзеге асырылатын тәрбие жасөспірімге қоғамдағы өмір тәжірибесін, басқалармен қарым-қатынас тәжірибесін беріп қана қоймайды, сонымен қатар өзін-өзі тануға, өзін-өзі анықтауға, өзін-өзі растауға жағдай жасай алады.

Отбасының өмірлік белсенділігі әлеуметтік тәжірибені жинақтау үшін негіз болады, яғни адамның дамуына, оның ішінде оның адамгершілік және рухани қасиеттеріне мүмкіндіктер жасайды. Дәл осы жерде балалар адамгершілік және рухани тәрбиенің алғашқы тәжірибесін алады. Сонымен қатар, ұзақ уақыт бойы бұл бала үшін осындай тәжірибе алатын жалғыз орын, кейде адамның адамгершілік және рухани дамуының маңызды факторы болып қала беретін отбасы.

Бұл отбасылық тәрбиені қамтамасыз ету, оның мазмұнды және ұйымдастырушылық аспектілері бүкіл адамзаттың мәңгілік және өте жауапты міндеті екенін білдіреді. Бала үшін отбасы – мейірімділіктің, еңбексүйгіштіктің, адалдықтың алғашқы мектебі.

Отбасылық тәрбие – бұл қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін ата-аналар мен басқа да отбасы мүшелерінің балаларға әсер ету процестерінің жалпы атауы. Отбасының шешуші рөлі өсіп келе жатқан адамның физикалық және рухани өмірінің барлық кешеніне терең әсер етуімен байланысты. Балаға арналған Отбасы — бұл тіршілік ету ортасы да, білім беру ортасы да. Зерттеулерге сәйкес, Отбасы мектеп пен бұқаралық ақпарат құралдарын, қоғамдық ұйымдарды, еңбек ұжымдарын, достарды, әдебиет пен өнердің әсерін, яғни отбасының әсері, әсіресе баланың өмірінің алғашқы кезеңінде, басқа тәрбиелік әсерлерден әлдеқайда жоғары. Бұл мұғалімдерге белгілі бір тәуелділікті қалыптастыруға мүмкіндік береді: жеке тұлғаны қалыптастырудың сәттілігі, ең алдымен, отбасымен анықталады. Отбасы неғұрлым жақсы болса және ол тәрбиеге жақсы әсер етсе, адамның физикалық, моральдық және еңбек тәрбиесінің нәтижелері соғұрлым жоғары болады. Сирек жағдайларды қоспағанда, жеке тұлғаны қалыптастырудағы отбасының рөлі тәуелділікпен анықталады: қандай отбасы және онда өскен адам. Бұл тәуелділік іс жүзінде бұрыннан бері қолданылып келеді. Тәжірибелі мұғалімге оның қай отбасында тәрбиеленетінін түсіну үшін баламен сөйлесу жеткілікті. Сол сияқты, ата-аналармен сөйлесу, олардың отбасында қандай балалар өсетінін анықтау қиын емес. Отбасы мен бала бір-бірінің айна бейнесі.

Отбасылық тәрбиенің мақсаты – өмірлік қиындықтарды жеңуге көмектесетін осындай қасиеттер мен жеке қасиеттерді қалыптастыру. Зияткерлік, шығармашылық қабілеттерін, танымдық қабілеттерін дамыту. Тиімді отбасылық тәрбие алу үшін ата-аналардың өздерімен, балалармен үнемі қарым-қатынас жасауға педагогикалық тұрғыдан дұрыс бағдар қалыптастыру қажет.

Отбасылық тәрбиенің қазіргі тәжірибесінде қарым-қатынастың үш стилі айқын көрінеді: авторитарлық, демократиялық және ата-аналардың балаларына деген қатынасы.

1. Ата-аналардың балаларға қатысты авторитарлық стилі қатаңдықпен, талапшылдықпен, тартымдылықтың болмауымен сипатталады. Қауіптер, итермелеу, мәжбүрлеу – бұл стильдің негізгі құралы. Ата-ананың талаптары наразылық пен агрессивтілікті немесе әдеттегі апатия мен енжарлықты тудырады.
2. Либералды стиль балалармен қарым-қатынаста кешірім, төзімділікті білдіреді. Дереккөз – бұл ата-ананың шамадан тыс махаббаты, балалар тәртіпсіз, жауапсыз болып өседі.
3. Демократиялық стиль икемділікпен сипатталады. Ата-аналар, өз іс-әрекеттері мен талаптарын ынталандыра отырып, олар балалардың пікірін тыңдайды, олардың ұстанымдарын құрметтейді, пайымдаулардың тәуелсіздігін дамытады. Нәтижесінде балалар ата-аналарын жақсы түсінеді, жеткілікті мойынсұнғыш, белсенді болады, өзін-өзі бағалау сезімін дамытады.

Мінсіз отбасы Махаббатсыз мүмкін емес. Махаббат – бұл жылулық, нәзіктік, қуаныш. Бұл адам дамуының басты қозғаушы күші, ол үшін біз бәріміз бармыз, бұл адамды батырлық әрекеттерге итермелейді. Әл-Фарабидің «Тек бақытты адамдар ғана ізгі істер атқаруға қабілетті болады» деген ұлағатты сөзін ескеретін болсақ, отбасында татулық пен береке болған ортадан шыққан маман ғана қоғамға пайдалы істермен айналыса алмақ. Бүгінгі таңда қазақтың біртуар перзенті М. Әуезовтың «Ел болам десең, бесігіңді түзе!» деп айтқанындай әрбір дүниеге келген бала тағдырын мемлекеттік деңгейде отбасылық тәрбие жағдайында іске асыруды ойластыра отырып, дәстүрлі ұлттық тұрғыдағы отбасылық тәрбие жұмысын жүйелі жүргізу қажеттігі артып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. «Рауан», Алматы, 2012.
2. Отбасы және балабақша журналы №4 2013, №7 2015, №3 2014.
3. Бала мен балабақша журналы №7 2011, №3 2012, №8 2020.
4. Бала тәрбиесі №2 2006, №4 2018