Компьютерлік қылмыс қазіргі заманғы криминологиялық  проблема ретінде

Мыңжасар  Ақбота Серкқалиқызы
Д.Қонаев атындағы колледждің
 Арнайы пәндер кафедрасының оқытушысы,
заңгер

 Адамзаттың ғылыми-техникалық ойларының жетістіктерінің бірі басқару процесі мен қоғамның басқа салаларына электронды есептеу техникасын енгізу болды, онсыз көптеген алуан түрлі ақпараттарды сақтау, өңдеу және пайдалану мүмкін емес емес еді. Бұл жетістік ғылымның, техниканың және білімнің басқа салаларының дамуына баға жетпес пайда әкелді. Алайда, осы техниканы қолдану арқылы алуға болатын артықшылықтар қылмыстық мақсаттарда қолданыла бастады. Осылайша, қылмыстық іс-әрекеттің жаңа түрі пайда болды — компьютерлік қылмыстар, олардың қоғамдық қауіпті салдары басқа қылмыстардан келген зиянмен салыстыруға келмеді. Компьютерлік қылмысқа қарсы күрес бойынша Орталық және Шығыс Еуропа құқық қорғау органдары сарапшыларының айтуынша, қылмыскерлердің электронды компьютерлерді пайдалану кезіндегі қылмыстарынан түскен пайда есірткі сатушылар табысы мен қару-жарақ сатудан кейінгі үшінші орында, ал келтірілген шығын қазірдің өзінде миллиардтаған долларға бағаланған. Тек АҚШ-та осындай қылмыстардан экономикалық шығын жыл сайын шамамен жүз миллиард долларды құрайды. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының ортасына қарай Ұлыбританияда компьютерлік қылмыстардан болған шығын 750 миллион фунт стерлингті құрады. Олар қазір екі есе өсті.

Компьютерлік желі Интернет жылдамдықпен ғаламдық ақпараттық жүйеге айналды (біреулер үшін бұл ғаламдық анықтамалық кітап, біреулер үшін әлемдік мәдениеттің кітапханасы, біреулер үшін өз пікірлерінің трибунасы), ол тек жаһандықтың қадір-қасиетін ғана емес, сонымен қатар ғаламдық жағымсыздықтарды да бойына сіңірді. Интернеттің мүмкіндіктері барған сайын заңсыз әрекеттер жасау құралына айналуда.

Компьютерлік қылмыс дегеніміз — компьютерлік ақпарат қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі болып табылатын компьютерлік қылмыстардың жиынтығы, сонымен қатар қоғамға қауіпті әрекеттер арқылы жасалатын қылмыстар, олардың құралы компьютерлік ақпарат. Бұл әрекеттер компьютерлік ақпараттың қауіпсіздігін бұзады, қазіргі әлемдегі ең қауіпті және зиянды құбылыстардың бірі болып табылады.

Компьютерлік қылмыстардың мәні немесе құралы компьютерлік технологиялар мен компьютерлік ақпарат болып табылатын қоғамдық қауіпті әрекеттер ретінде анықталуының шегі өте кең және түсініксіз. Көптеген қылмыстар осы анықтамаға сәйкес келеді, оның ішінде жоғары технологиялар саласындағы қылмыстарға мүлдем қатысы жоқ. Мысалы, ноутбук  (алып жүруге ыңғайлы компьютер) қолдану арқылы ауыр зиян келтіру немесе кеңсе техникасының қоймасын қасақана жою. Анықтамада белгіленген белгілерді ескере отырып, компьютерлік қылмыстарға электронды ақпарат құралдары арқылы таралған жала жабу, ксерокс арқылы банкноталар жасау және тағы басқалары жатқызылады.

Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыстардың жиынтығы және медиаторлық қауіпті әрекеттер компьютерлік қылмыстың тағы бір бөлігін құрайды. Осы әлеуметтік қауіпті әрекеттердің симбиозы (қатар өмір сүруі) жеке тұлғаның, мемлекеттің және қоғамның кез-келген мүдделеріне             айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін.

Компьютерде жиі кездесетін қылмыстардың бірі — компьютерлік қарақшылық. Компьютерлік қарақшылардың әрекеттері компьютерлік бағдарламалар мен мәліметтер базасын (соның ішінде желілік әдіспен) заңсыз көшіру мен таратудан тұрады. Бұл әрекеттердің қоғамдық қауіптілігі компьютерлік бағдарламалар мен мәліметтер базасын құруға, заңды қорғауға (авторлық және басқа құқықтарды қорғауға) және пайдалануға байланысты туындайтын құқықтық қатынастарға елеулі зиян келтіру қабілетінде. Сонымен қатар, бағдарламалық қарақшылық айтарлықтай экономикалық зиян келтіреді. Компьютер жеткізушілерінің қауымдастығы компьютерлік бағдарламалық жасақтама мен мәліметтер базасы нарығындағы сұраныстың 94%-ын қарақшылық өнімдер қанағаттандыратынын анықтады. Компьютерлік қарақшылар мен контрафактілік өнімдердің қызметін азаматтар ғана емес, мемлекеттік органдар да пайдаланады.

Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына қарсы компьютерлік қылмыстардың ішінде электрондық хабарламалардың құпиясын бұзудың және дауыстарды санаудың автоматтандырылған жүйелеріне заңсыз қол жеткізудің әртүрлі тәсілдерін атап өту керек. Мысалы, әртүрлі мемлекеттік органдарға сайлау кезінде немесе қоғамдық жиналыс кезінде олардың компьютерлік жүйелеріне заңсыз қол жеткізу немесе компьютерлерге зиянды бағдарламаларды енгізу фактілері болуы мүмкін. Бұл, атап айтқанда, мемлекеттік органдардың жұмысын қамтамасыз ететін автоматтандырылған жүйелерді қолданудың шетелдік тәжірибесімен расталады.

Бұл қылмыстарға әртүрлі мекемелердің қызметін қолдаудың автоматтандырылған жүйелеріне заңсыз қол жеткізу арқылы ұрлықтың әр алуан түрлері жатады. Көп жағдайда аталған ұрлықтарды қаржы институттарының ақпараттық ресурстарына рұқсаты бар адамдар жасайды. Ресейлік банкирлердің қатысуымен жүргізілген зерттеулер   компьютерлік қылмыстардың үштен екісі банктің техникалық персоналының қатысуымен жасалатынын көрсетті. Бұл адамдар бірлесіп орындаушымен немесе қылмыстық топтардың құрамында өз бетімен (жалғыз) қылмыс жасай алады.

Компьютерлер, компьютерлік жүйелер, компьютерлік желілер және олардың ақпараттық мазмұны қарулы күштерде, астронавтикада, атом энергетикасында, құрлықта, теңізде, әуе тасымалында және т.б. кеңінен қолданылады. Компьютерлік қамтамасыз етудегі заңсыз әрекеттер елдің қорғаныс қабілетіне нұқсан келтіруімен қатар, төтенше жағдайларға, экологиялық апаттарға, адамдардың өліміне және тағы басқа жағдайларға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, ауыр зардаптар мен елеулі зиян үлкен қауіп туғызатын іс-әрекеттерде қолданылатын компьютерлердің, компьютерлік жүйелердің немесе олардың желілерінің жұмыс ережелерін бұзудан туындауы мүмкін екендігін ескеру қажет.

Мемлекеттік қауіпсіздікке қарсы компьютерлік қылмыстардың ішінде мемлекеттік құпияларға және машиналық ақпарат құралдарына, компьютерлерге, компьютерлік жүйелерге, компьютерлік желілерге заңсыз қол жеткізу және компьютерлік ақпарат саласындағы диверсия сияқты қоғамдық қауіпті әрекеттерді атап өту қажет.

Компьютерлік ақпараттық кеңістіктің дамуы және оны мемлекеттік органдардың қолдануы қажетті ақпаратты заңсыз жинауға шексіз мүмкіндіктер ашады.

Компьютерлік ақпарат саласындағы саботаж — бұл Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетіне нұқсан келтіру мақсатында компьютерлік ақпараттарды жою, бұғаттау, өзгерту және көшіру, компьютерлердің, компьютерлік жүйелердің, компьютерлік желілердің жұмысын бұзу. Компьютерлік ақпарат саласындағы диверсияны соғыста немесе соғысқа дейінгі уақытта жаудың үстінен ақпараттық басымдылыққа жету үшін жоспарланған және жүргізілген ақпараттық соғыспен байланыстыруға болады.

Компьютерлік қылмыс жоғары кідіріспен (кешіктірілу) сипатталады.

Компьютерде жасалған барлық қылмыстардың 10-15%-дан көп емесі құқық қорғау органдарының қарауына жатады. Бұл олардың көпшілігін әрдайым жәбірленушілер таба бермейтіндігімен немесе ұзақ уақыт бойы байқалмай қалуымен түсіндіреді. Сонымен қатар, аталған қылмыстардың құрбандары құқық қорғау органдарынан көмек сұрамауды жөн көреді. Ресей банктерінің менеджерлері мен қауіпсіздік офицерлеріне жүргізілген сауалнама олардың 80% -дан астамы құқық қорғау органдарымен электрондық алаяқтықпен күресу бойынша ынтымақтастық туралы диалог жүргізуге дайын емес екенін көрсетті. Осындай жағдай басқа елдерде де байқалады.

Компьютерлік қылмыс телекоммуникация құралдарының жедел дамуы мен қолданылуына негізделген ұйымдасқан және халықаралық (трансұлттық) сипатта болады. Компьютерлік қылмыстардың шамамен 62%-ы ұйымдасқан топтарда, соның ішінде бірнеше елдерде жасалады.

Компьютерлік қылмыс қылмыстарды жасау тәсілдерінің үнемі өсіп, жетілдірілуімен сипатталады.

БҰҰ шеңберінде компьютерлік қылмыстың алдын алу және жолын кесу бойынша симпозиумдар үнемі өткізіліп тұрады, оның мақсаты халықаралық деңгейде қылмысқа қарсы тұрудың нәтижелі  тәсілдерін табу болып табылады. Сонымен қатар. компьютерлік жүйелер мен телекоммуникацияларды сенімді қолдануды қамтамасыз ету үшін қылмыстың осы жаңа түріне қарсы іс-шаралар мен жалпыға бірдей қолданылатын стандарттар және нормалар әзірленуде.

Компьютерлік қылмыстың алдын алу мен бақылаудың кешенді стратегиясын әзірлеу үшін бірыңғай келісілген іс-қимыл жоспары қажет деп танылды, оның ішінде:

— экономикаға және өндіріске жауапкершілік қағидаттарын, кәсіби біліктілік стандарттарын, техникалық және процедуралық нормаларды, сондай-ақ этикалық қатынастар мен жүріс-тұрыс ережелерін енгізу бойынша бастамалар бағдарламасын білдіретін үкіметтік емес қызмет;

— үкіметтің іс-шаралары, яғни ұлттық қылмыстық заңнаманы жетілдіруге бағытталған мемлекеттік деңгейдегі іс-шаралар, ал қажет болған жағдайда компьютерлік қылмыстарға қарсы қаражат өндірісі;

— заңнамалық актілерді біріздендіруге, халықаралық стандарттарды әзірлеуге және қылмыстық әділет органдарының әрекеттерін үйлестіруге бағытталған үкіметаралық шаралар мен халықаралық ынтымақтастық.

Компьютерлік қылмыстар — бұл техникалық саладағы прогресс үшін төлемнің бір түрі. Компьютерлік технологиялардың  дамуына қарай  компьютерлік қылмыстың күрделі сипаты артады. Тиісінше, қылмыстың осы түрімен күресу тәсілдері жетілдірілуі керек. Бұл әдістер жүйелік сипатта болып, басқалармен бірге әлеуметтік аспектілерді де ескеруі керек.

Пайдаланылған әдебиеттер.

1. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті — Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы 14 желтоқсан.// http://adilet.zan.kz /kaz/docs/K1200002050
2. «ҚР-ның ұлттық қауіпсіздігі туралы» ҚР 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 527-IV Заңы // https://online.zakon.kz/service/doc.aspx?doc_id=31106746
   4. «ҚР-ның ішкі істер органдарын жаңғырту жөніндегі 2019-2021 жылға арналған жол картасын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2018 жылғы 27 желтоқсандағы №897 қаулысы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1800000897
   5. ҚР Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған) (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен)// http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
3. 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V ҚР Қылмыстық кодексі (01.01.2020 ж.жағдай бойынша өзгеріспен және толықтырумен).
4. Кулибаев Т.А. Пайдақорлықниетпенжасалынғанкісіөлімі.Криминологиялықжәнеқылмыстық-құқықтықаспектілері// — Алматы: ҚР ІІМ Академиясы, – 251 б.
5. Борчашвили И.Ш. Комментарий к Уголовному кодексу РК. Общая часть (том 1)/Под общ.ред. Генерального Прокурора РК, Государственного советника юстиции I класса Даулбаева А.К. -Алматы:ЖетіЖарғы, 2015.-500 с.
6. Криминология: Учебник для вузов / под ред. д.ю.н. В.Н. Бурлакова, д.ю.н. Н.М. Кропачева – СПб.: Санкт-Петербургскийгосударственный университет, Питер, 2004. – 427 с. – (Серия «Учебники для вузов»).
7. Криминология: Учебник для вузов / Под общ.ред. д.ю.н., проф. А.И. Долговой. – 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Норма, 2007. – 912 с.
8. Криминология: Учебник для вузов / под ред. проф. В.Д. Малкова – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ЗАО «Юстицинформ», 2006. – 528 с.