Психикалық күйлер мен субъектінің танымдық процестері арасындағы қарым-қатынас механизмдері

Хадис Ақылбек Ахметжанұлы
Ш.Есенов атындағы
Каспий технологиялар
және инжиниринг университетінің
2 курс магистранты
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.д., доцент Айджанова З.Ж.

Аннотация. Мақалада психикалық күйлер мен субъектінің танымдық процестері арасындағы қарым-қатынастың динамикалық, мазмұнды және рефлексивті аспектілері қарастырылады. Психикалық күйлер факторының динамикалық деңгейдің сипаттамаларына әсері көрсетілген. Мазмұндық деңгейдегі қарым-қатынас тетігі ретінде субъектінің құндылықтарының жеке жүйесі, динамикалық тұрғыдан – психикалық күйлер мен танымдық процестер ұйымдарындағы келісілген өзгерістер процестері қарастырылады.

Кілттік сөздер: психикалық күй, субъект, танымдық  процесс, қарым-қатынас, зерттеу.

Адам психикасына жүйелі көзқарас психикалық құбылыстардың әртүрлі категориялары арасындағы қарым-қатынастың механизмдері мен заңдылықтарын зерттеуді қамтиды. Бұл тұрғыда психикалық күйлердің танымдық процестермен байланысын зерттеу түбегейлі, «өмірлік маңызды» мәселе болып табылады. Теориялық тұрғыдан алғанда, психикалық құбылыстардың өзара байланысын зерттеу психикалық белсенділіктің тұтастығын түсіну, психикалық функциялардың қалыптасуы мен дамуы, психикалық белсенділікті реттеу үшін маңызды. Психикалық күйлер мен танымдық процестердің қарым-қатынасы тұрғысынан бұл ұстаным танымдық іс-әрекеттің өнімділігін зерттеу үшін өте маңызды, субъектінің бейімделу мүмкіндіктері (Ф.Б. Березин,А.А. Реан), психикалық күйлердің өзін-өзі реттеуін зерттеу, күйлердің ақпараттық детерминациясы және т. б.

Оқу іс-әрекетінде психикалық  күйлер мен танымдық процестердің өзара байланысын зерттеу ерекше маңызға ие. Бұл қатынастарды білу студенттер мен білім алушылардың оқу іс-әрекетінің өнімділігін арттыруға, психикалық күйлерді басқарудың негізделген әдістерін құруға және оқу процесінде танымдық процестерді жандандыруға мүмкіндік береді. Бұл проблема оқу іс-әрекетіндегі психикалық психикалық күйлерді зерттеуге арналған жұмыстарда (Т.Н. Васильева, Н.В. Ванюхина және т.б.), білім алушылардың психикалық психикалық күйлерларын өзін-өзі реттеуге қатысты, компьютерлендірілген іс-әрекеттегі оқушылар мен білім алушылардың психикалық күйлеры (А.Е. Сережкина), эмоционалды психикалық  күйлердіңі мектеп үлгеріміне тәуелділігі (А. А. Горбатков) және т. б.

Бұл зерттеулердегі маңызды сәт – бұл жеке сипаттамалардың белсенді, реттеуші табиғатын қарастыруға мүмкіндік беретін психикалық  күйлер мен танымдық процестердің қатынастарындағы жеке параметрлердің делдалдық әсерін талдау (В.В. Селиванов).

Зерттеулер эмоциялар психологиясы (В.L. Fredrickson, А.М. Isen), әлеуметтік психология (Л. Фестингер, J. Forgas), инженерлік психология (В.А. Бодров), нейропсихология (М.D. Lewis) аясында жүргізіледі. Когнитивті процестер мен психикалық күйлер арасындағы қатынастар мәселесі жеке күйлерді зерттеу тұрғысынан ішінара әсер етеді: психикалық шиеленіс, шаршау, монотония және т. б.

Психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзара байланысын әртүрлі тұрғыдан зерттеуге болады. Дәстүр бойынша, олар іс-әрекетті ұйымдастыру деңгейі үшін жетекші болып саналады, бірақ сана деңгейінде де, субъектінің қызметін өзін-өзі реттеудің функционалды құралы ретінде де зерттелуі мүмкін [1-3].

Күйлердің ақпараттық-энергетикалық негіздерін зерттеу күйлердің негізгі функциясы жүйенің өзін-өзі ұйымдастыру процесін қамтамасыз ету және тиісті мінез-құлықты ұйымдастыру арқылы қиын психикалық  күйлерді тез шешу екенін көрсетті [2]. Бұл зерттеулердің логикалық жалғасы психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзін-өзі ұйымдастырудың нақты тетіктері туралы сұрақ қою болып табылады. Қарастырылып отырған мәселе бойынша қолда бар ғылыми деректерді автордың мәселенің мазмұнды, формальды-динамикалық, рефлексивті жағына немесе олардың өзара әрекеттесуінің психологиялық факторларын зерттеуге баса назар аударуына байланысты төрт топқа бөлуге болады.

Формальды-динамикалық аспект психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзара байланысының заңдылықтары мен тәсілдерін, олардың тұтас жүйедегі функцияларын зерттеумен байланысты. Зерттеу нәтижелері зерттелген құбылыстардың өзара байланысы күрделі және өзара тәуелді, күйлерді процестер мен процестер деп санауға болады [3]. Психикалық күйлер танымдық процестердің сапасы мен өнімділігіне әсер етеді, белсендіретін, біріктіретін және реттейтін функцияларды орындайды. Танымдық процестерге күйлердің әсері олардың өнімді сипаттамаларында өсу, төмендеу немесе көп бағытты өзгерістерде көрінеді [4].

Когнитивті процестер, өз кезегінде, психикалық күйлердің көрінісі мен белсендіру функцияларын жүзеге асырады. Күйлердің процестерге әсерін неғұрлым маңызды деп қарастыру үрдісі байқалады: күйлер танымдық процестерді «бағындырады», соңғысы негізінен психикалық күйлерді «тудырады». Бұл эксперименттік зерттеулердің негізгі мақсаты болып табылады-психикалық күйлердің танымдық функциялардың тиімділігіне әсерін зерттеу [5].

Мазмұндық тұрғыдан алғанда, эмоционалды күйлердің танымдық процестерге әсері негізінен зерттеледі. Психикалық  күйлер ситуациялық болғандықтан, олардың өзіндік субъективті мазмұны бар. Эмоционалды күйлер белгілі бір объектіге немесе психикалық күйлерға бағытталған, танымдық көрінетін мазмұнды бояйды, оның субъективті мағынасын білдіреді [6]. Мұнда әртүрлі психикалық күйлерлар, заттар, объектілер адамның тәжірибесіне байланысты табиғи эмоционалды мәнге ие болады деп болжанады, нәтижесінде олар мен өмірлік маңызды оқиғалар арасында өзара байланыс орнатылды. Авторлар жасаған тұжырымдар эмоционалды күй мен ынталандырудың «эмоционалды бояуы» сәйкестігі ұғымдарында тұжырымдалған.

Шын мәнінде, осы аспект аясында эмоционалды күйлердің танымдық процестерге әсер етуінің негізгі механизмі субъектінің танымдық процестері селективтілік пен бағдарға ие болатын субъект құндылықтарының жеке жүйесі болып табылатындығы көрсетілген. Бұл механизмнің адаптивті мағынасы – адамға бұрынғы психикалық күйлерларда ұқсас психикалық күйлерларда оның мінез-құлқының мысалдары қол жетімді болады.

Зерттеудің рефлексивті аспектісі алдыңғы аспектімен байланысты, өйткені психикалық күйлердіңсубъективті мазмұнының көрінісі оның хабардарлық деңгейіне байланысты. Ф.Д. Горбовтың айтуынша, тәжірибе дәрежесі бойынша әртүрлі психикалық күйлер өзін-өзі көрсету процесінің әртүрлі шарттарымен анықталады. Тақырып өзін-өзі талдау (рефлексия) және сезімнің өзгеруімен бірге жүретін іс-әрекетте «өзін табады», нәтижесінде психикалық күйде өзгерістер болады. С. Шехтердің эмоциялардың танымдық теориясында жеке адамға өзінің күйі мен сыртқы әсері туралы қол жетімді ақпаратты түсіндіру эмоционалды психикалық күйлердің қарқындылығын, ұзақтығын және модальділігін анықтайтын негізгі фактор болып табылады. Психофизиологиялық психикалық күйлерді өзін-өзі реттеу тұжырымдамасы аясында Л.Г. Дикая өзінің психикалық күйлерін бағалауға жауап беретін танымдық компонентті қарастырады. Бұл аспект эмоционалды интеллект мәселесі аясында да қарастырылады. Эмоционалды интеллект өзін-өзі реттеудің негізінде жатыр, ол эмоционалды күйлердің рефлексиясымен байланысты. Әлеуметтік психология аясында танымға эмоционалды күйлердің «әсер ету моделі» әзірленуде. Екі саланың байланысы әртүрлі механизмдерге негізделген, олардың өзектілігі әлеуметтік ойлау түрі мен психикалық  күйлерімен анықталады.

Осылайша, жоғарыда келтірілген зерттеулерде психикалық күйлер танымдық объект ретінде қарастырылады, олар «қабылданады», «көрінеді», «бағаланады», «түсіндіріледі». Барлық көрсетілген процестер рефлексивті негізде жүзеге асырылады.

Танымдық процестер мен психикалық күйлердің өзара әрекеттесуінің психологиялық факторларын зерттеу оның психикалық  күйлердіңсипаттамалары мен танымдық факторларға байланысты екенін көрсетеді. Сонымен қатар, зерттеушілер мотивация, белсенділік тақырыбына деген көзқарас, темперамент, эмоционалды интеллект, өзін-өзі бағалау, маңызды субъективті мақсат, іс-әрекеттің семантикалық контексті, жетістіктер мен талаптардың деңгейі сияқты жеке факторлардың әсерін атап өтеді.

Осылайша, жоғарыда қарастырылған зерттеулер психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзара байланысы мәселесін бірнеше деңгейде талдауға болатындығын көрсетеді. Мазмұндық жазықтықта психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзара әрекеттесу механизмі субъектінің құндылықтарының жеке жүйесі болуы мүмкін. Сонымен қатар, динамикалық аспектідегі күйлер мен процестердің өзара әрекеттесу механизмдері және оның мазмұнды деңгеймен байланысы туралы мәселе ашық болып қала береді. Эксперименттік бөлім осы мәселені зерттеуге арналған

Бірқатар зерттеулер психикалық күйлерге ерекше құбылыс ретінде көзқарастың тиімсіздігін көрсетті. Сондықтан процестермен байланысты күйлер бірқатар кезеңдерден өтетін динамикалық процесс ретінде зерттелуі керек. Сонымен бірге жүйелік талдау үшін бастапқы «жүйенің күйі» ұғымы белгілі бір уақытта оның жұмысының «кесіндісі» ретінде қарастырылады.

Әртүрлі қарқындылық деңгейіндегі психикалық күйлердің пайда болу моделі білім алушылардың оқу сабақтарының әртүрлі кезеңдері (сабақтың басы, ортасы және соңы) болды. Жалпы алғанда, зерттеу он екі танымдық процестің көрсеткіштерін өлшеді, олардың ішінде назардың барлық эмпирикалық қасиеттері, ауызша және механикалық жад, жедел жад, уақытты қабылдау, кеңістіктік белгілерді қабылдау. Психикалық күйлерді зерттеу үшін «Психикалық психикалық күйлердің рельефі» әдісі қолданылды [4].

Эксперименттік зерттеулердің бірінші кезеңінде мәселені теориялық талдауға сәйкес өзара әрекеттесудің екі деңгейі анықталды: мазмұнды және динамикалық. Мазмұнды контур қарапайым және қиын психикалық  күйлердіңі құралы ретінде модельденді. Соңғысы бағалау психикалық күйлеріндегі зияткерлік тиімділік талабымен байланысты. Субъектілер үшін психикалық күйлердің мәні тиісті нұсқаулықтардың көмегімен орнатылды. Бірінші экспериментте нұсқаулық экспериментті зияткерлік қабілеттерді тестілеу ретінде ұсынуға бағытталған (қиын психикалық күйлер). Екіншісінде – білім алушылардың сабақтардағы күйлері мен процестерінің өзара байланысын зерделеуге баса назар аударылды. Психикалық күйлерді мазмұндық жоспардың көрсеткіші ретінде пайдалану оның объективті мазмұны мен мағынасына ие болуымен байланысты, субъектінің детерминанттарының маңызды жүйесі болып табылады. Сондай-ақ, біз психикалық күйлердің модальділік сипаттамаларын белгілі бір психикалық күйлерға деген көзқарастың субъективті тәжірибесі ретінде мазмұндық жоспарға жатқызамыз.

Динамикалық деңгей зерттеудің диахрондық ұйымымен байланысты, оған сәйкес психикалық күйлер мен танымдық процестердің көрсеткіштері үш рет өлшенді: сабақтың басында, ортасында және соңында. Танымдық процестердің деңгейлері де ерекшеленді: салыстырмалы түрде төмен және салыстырмалы түрде жоғары. Бұл көрсеткіштер танымдық процестердің факторын білдіреді.

Осылайша, әртүрлі психикалық күйлердегі танымдық процестердің орташа қарқындылығы мен орташа өнімділігінің сипаттамалары бойынша айырмашылықтар зерттелді. Нәтижелерді статистикалық өңдеу корреляциялық талдауды, параметрлік емес статистиканы және көп факторлы дисперсиялық талдауды қолдануды қамтыды. Дисперсиялық талдаудың тәуелсіз айнымалылары танымдық процестердің даму деңгейінің көрсеткіштері, психикалық күйлердің сапасы, күйлердің модальдығы, сондай-ақ динамика көрсеткіштері болды.

Танымдық процестер мен ұйымдастырушылық байланыстардың құрылымында жетекші элементтерді табу үшін біз «корреляциялық галактикаларды стратификациялау» әдісін қолдандық. Танымдық процестер мен ұйымдастырушылық байланыстардың құрылымын ұйымдастыру көрсеткіштері барлық статистикалық таразылардың қосындысымен анықталды.

Динамикалық тұрғыдан психикалық күйлер мен танымдық процестердің өзара әрекеттесуін зерттеуге арналған эксперименттік мәліметтерді қорытындылай келе, олардың өзара әрекеттесуі күйлердің қарқындылық деңгейіне байланысты сапалы түрде ерекшеленетінін атап өтуге болады.

Сабақтың басында танымдық процестердің ішкі ұйымы мен қарқындылықтың орташа деңгейімен өзара әрекеттесуді ұйымдастыру арасында белгілі бір тепе-теңдік бар. Сабақтың ортасында процестер құрылымындағы байланыстардың ыдырауы жүреді, психикалық күйлер құрылымында әртүрлі танымдық процестердің бір уақытта интеграциялануы жүреді, сыртқы ұйымдастыру процестері процестердің ішкі ұйымдастырылу процестерінен едәуір басым болады. Сабақтың соңында күйлер мен процестер арасындағы тұрақты байланыстар ыдырайды, процестер құрылымында интеграция жүреді. Сонымен қатар, сабақтың әр кезеңінде қатынастардың жетекші байланыстары әртүрлі танымдық процестер мен психикалық күйлердің компоненттері болып табылады. Психикалық күйлердің танымдық процестерге әсерінің ерекшелігі танымдық ішкі жүйе ішіндегі байланыстарды қайта құруда көрінеді. Сабақтың басында құрылымның жетекші компоненттері – назар аудару және кеңістікті қабылдау, ортасында – құрылымды құрайтын элемент анықталмады,соңында – зейін мен жедел жад.

Бұл позиция психикалық күйлердің құрылымына қатысты өзгереді. Төмен қарқындылық күйлерінен жоғары қарқындылық деңгейіне дейін психикалық күйлертік құрылымның интеграциясы артады [4]. Сондықтан, танымдық процестерді ұйымдастырудың динамикасымен салыстырғанда, айырмашылықтар танымдық процестер мен жоғары және төмен қарқындылық күйлерінің құрылымын ұйымдастырудың көп бағыттылығында: сабақтың ортасы танымдық құрылым ішіндегі байланыстардың ыдырауымен, психикалық  күйлер құрылымындағы байланыстардың бір уақытта конвергенциясымен бірге жүреді, сабақтың соңы кері процеспен сипатталады.

Осылайша, танымдық процестер мен әртүрлі қарқындылық деңгейіндегі психикалық күйлердің өзара әрекеттесуінің ерекшелігі олардың құрылымдық ұйымдастырылу процестерінің арақатынасында жатыр. Әртүрлі қарқындылық деңгейіндегі күйлер мен танымдық процестер арасындағы өзара әрекеттесудің интегралды сипаттамалары танымдық процестерді, психикалық күйлер мен ұйымдастырушылық байланыстарды ұйымдастырудың арақатынасын көрсететін коэффициенттер болуы мүмкін. Ұсынылған индикаторлар сапалы, себебі олар психикалық күйлер мен танымдық процестер арасындағы қарым-қатынастың өзіндік ерекшелігін сипаттайды.

Қорытынды. Психикалық күйлер мен танымдық процестер арасындағы қарым — қатынас мәселесін теориялық талдау оларды талдаудың мазмұнды, формальды-динамикалық және рефлексивті деңгейлерін ажыратуға мүмкіндік береді.

Мазмұндық тұрғыдан алғанда, психикалық күйлер мен когнитивтік процестер арасындағы қарым-қатынас механизмі субъектінің құндылықтарының жеке жүйесі болуы мүмкін. Психикалық күйлерді олардың қарым-қатынастарының мазмұндық және формальды-динамикалық жағы арасындағы байланыстырушы буын ретінде қарастыруға болады.

Әдебиеттер тізімі:

• Моросанова В.И., Аронова Е.А. Самосознание и саморегуляция поведения. – М.: Изд-во «Ин-т психологии РАН», 2007. – 213 с.
• Вилюнас В.К. Основные проблемы психологии эмоций // Психология эмоций. –СПб.: Питер, 2007. – С. 8–40.
• Люсин Д.В. Эмоциональная регуляция когнитивных процессов // Когнитивная пси- хология / Под ред. В.Н. Дружинина, Д.В. Ушакова. – М.: ПЭР СЭ, 2002. – С. 333–346.
• Андреева И.Н. Эмоциональный интеллект: исследование феномена // Вопр. психол. – 2006. – № 3. – С. 78–86.
• Бэрон Р., Бирн Д., Джонсон Б. Социальная психология: ключевые идеи. – СПб.: Питер, 2003. – 512 с.

Eiche E., Forgas J.P. Mood, cognition and memory // Handbook of psychology. V. 4. Experimental psychology. – New Jersy: John Wiley and Sons Inc., 2003. – P. 61–83.