Көркем әдебиет қолымызда

Алматы қаласы
М.Базарбаев атындағы
№138 гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Қазбай Парасат АбдулРашидқызы

ЗЕРТТЕУ БӨЛІМІ

Оқушыларды мектепте оқуға тартудың педагогикалық шарттары оқушының оқуға деген қызығушылығын дамытудың негізгі педагогикалық шарттары:

1. Оқушының оқу беделі мен «оқитын адам» мәртебесін арттыру. 2. Оқушылардың мәдени деңгейін дамытуда мектептер мен кітапханалардың рөлін арттыру. 3. Отбасында оқуды дамыту. 4. Психикалық процестердің дамуы. 5. Шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамыту. 6. Көркем мәтінді талдай білу. 7. Оқу сапасын жақсарту. 8. Сабақтан тыс жұмыстың алуан түрлері.

Отбасының оқуға қатысудағы рөлі және шығармашылық және танымдық қабілеттерін дамыту ананың, әкесінің, әжесінің, атасының қолындағы алғашқы балалар кітабы – осы отбасылық оқудан басталады.  Егер ол кітаптың артында ата-ананы мүмкіндігінше жиі көретін болса, бала үшін үлкен ынталандыру болып саналады. Оқу отбасылық өмірдің бір бөлігі болып табылатын үйде, сөрелерде кез-келген жастағы кітаптар, анықтамалықтар, атластар, ертегілер орналасқан, бала бекітілген оқу дағдысымен өседі.

АННОТАЦИЯ

 Рухани, баға жетпес байлық қай кезде де сұранысқа ие. Демек, кітапты, кітап оқуды ұдайы насихаттау керек. Мүмкін сол кезде көпшіліктің қызығушылығы артатын да болар. Әйтпесе, кейінгі кезде «қағаз кітап архивтер мен кітапханада ғана шаң басып тұр» деген пікірді желеу етіп алдық. Кітап оқитындар бар, бола да береді. Көзі ашық, көкірегі ояу адам қағаз кітапты парақтап оқығаннан, кітап парақтарының жылдар бойғы сақталған жұпар иісінен ләззат алады. «Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады». Ақылды, білімді болмаққа «ақылға қуат бе­ретін құралдың» қажеттігі орасан. Ғылым мен техника дамып, кез келген жерде ұялы телефоныңызды ашып жіберіп, керегіңізді таба алғаныңызбен, қағаз кітапты парақтап отырып оқығандағыдай ләз­затты сыйлай алмайтыны анық. Ақылды гаджеттер адамзаттың сонау заманнан айнымас досына айналған құндылықты ешқалай айырбастай алмайды.

Бүгінгі таңда оқушыларға қандай кітаптар жазылғаны абзал деген тақырыпта көп ойланамын. Егер әлемдегі кітап нарығы туралы ақпараттарды барлап сөйлейтін болсақ, әйгілі тарихи тұлғалардың балалық шақтары туралы көркем туындылар мен қиял-ғажайып кітаптар жақсы өтуде екен.

Яғни, біз де балаларымызға Абай, Шоқан, Ыбырайдың балалық кезеңдерін бейнелейтін көркем әдеби кітаптар ұсынайық, аударма емес, төл туындылардан арман-тілектерді ұштайтын ертегілерді түрлі тақырыпта жазайық. Сондай-ақ әртүрлі ықшам ақпарат беретін энциклопедиялар да жақсы. Бірақ олар көркем туындының орнын баса алмайды. Сондықтан балаларымызға қиялын шарықтайтын көп көркем туындылар керек.

КІРІСПЕ

 Жобаның өзектілігі.  «Кітап – даналықты отырғызу құралы», — дейді ұлы ойшылы Я.А.Коменский. Ал даналық кез келген білім емес. Даналық — бұл өмірлік тәжірибеге негізделген терең ақыл. Демек, бұл тәжірибені пайдаланып, айналамыздағы нәрселерге ғана емес, сонымен қатар оқырмандарға ұрпақтар жинаған тәжірибені жазу, сақтау және жеткізу.

Бүгінгі таңда, бізге қаншалықты қиын болса да, біз балаларымыздың кейінгі өмірінде білімнің ең сенімді күш екеніне және кітап шынымен де білім көзі екеніне қайта-қайта көз жеткізу үшін бар күш-жігерімізді салуға міндеттіміз.

Қазіргі таңдағы оқушылардың оқудағы жағдайын ескере отырып, олардың оқуға және кітапқа деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тәрбиелеу қажет. Балалық шақта оқылған оқуға деген сүйіспеншілік адамды өмір бойы сүйемелдейді. Кітап адамды жоғары дәрежелі категорияларда ойлауға, жағдайды және өмірдегі рөлін барабар бағалауға үйретеді, сондай-ақ шешім қабылдауға үйретеді, өзінің дүниетанымын қалыптастыруға ықпал етеді.

Өкінішке орай, бүгінгі күні өскелең ұрпақ осы мәселелердің шешімін теледидар мен интернетке ауыстыруға қанша тырысса да, кітаптардан алынған ақпарат адамның эмпирикалық тәжірибесіне жақын екенін есте ұстаған жөн, өйткені оқырман мәтінге өз бетінше үңіліп, маңыздысын екіншісінен бөліп, қажет нәрсені оқшаулауы керек. Экраннан ақпарат дайын түрде келеді, біздің санамыздың ресурстарын пайдаланбайды және адам миының қиялын да, түйсігін де, танымдық қабілетін де дамытпайды.

Біраз уақытқа дейін көлеңкеде жасырылған нәрсе, өзіміздің ішімізде біз не істеуге тырысуымыз керек екенін анық көрдік және бұл үшін сырттан күш пен көмек таптық, басқалардың тәжірибесінде бұл кітаптың басты мақсаты емес пе? Демек, кітаптың екі функциясы бар – жинақталған тәжірибені сақтау және оның жарығын бізге жеткізу (оқырмандарға білім беру) және ағарту құралы.

Кітап — бұл сөз қазіргі адам үшін нені білдіреді, ол нені жасырады? Өкінішке орай, көптеген адамдар үшін ештеңе емес. Көптеген балалар «кітап» сөзін естігенде, олардың басында математика оқулығы немесе тіпті телефон нөмірлері бар блокнот сияқты нәрсе пайда болады. Бұл қорқынышты емес пе? Өйткені, кітап — ғасырлар бойы адамға қызмет еткен үлкен білім қоры.

Жобаның мақсаты. Әрбір оқушы мен ата-анаға әдебиет әлемі бойынша бағыт беру, сол арқылы Қазақстан азаматына қажетті әлеуметтік маңызды қасиеттер мен құзыреттілікті дарыту. Көркем шығарманы оқуды дәріптеу, шығарманы оқуға қызықтыра тарту.

Жобаның міндеті. Оқушыларды кітап оқуға қызықтырудың жолын педагог ойлап табу керек. Көркем шығарма бойынша оқушыларға тың қызықты ақпараттарды бере отырып, оқушының қызығушылығын арттыру керек. Әрбір ата-ана өз перзентіне ең жақсыны қалайды. Бала өмірде жетістікке қол жеткізу үшін сауатты, білімді болып өсуі шарт, яғни ақпаратқа толы мына әлемде өз-өзіне сенімді болуы қажет, өзін еркін сезінуі керек. Алайда баланың кітап оқуға құмарлығын, үнемі ізденісте болуын, жаңа білім алуға талпынуы мен дұрыс ақпаратты таңдауын, қоғамда баланың теріс ағымның ықпалына түсіп қалмауын, жеке ойының болуы мен дұрыс құндылықтар жүйесінің болуын қалай қалыптастыра аламыз? Бұл сұрақтардың бір ғана жауабы бар: баланы кітап оқуға көбірек баулу және ең бастысы балаларға кітапты сүюге көмектесу керек. Оқушының оқуға деген қызығушылығы, қоршаған ортаны кітап арқылы тануы мектеп қабырғасында қалыптасу керек.

«Кітап оқуды сүйетін балалардың сөздік қоры бай, әртүрлі салада білімі мол, мектептегі оқу үлгерімі жоғары болады, өмірде жетістікке жетеді, заң бұзушылықтарға бармайды, тәртіпті әрі тәрбиелі болып қалыптасады» – дейді зерттеушілер. Мен бұл сөздермен толықтай келісемін.

Зерттеу жұмыcының құрылымы. Жұмыc кiрicпeдeн, үш тараудан, қoрытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмiнeн және ұсыныстардан тұрaды.

Қойылған міндеттерді шешу әдістері. Жоба тақырыбы мен мазмұнына өзек болған мәселелерге байланысты жүйелі сипаттама, салыстыру, талдау және жинақтау әдістері басшылыққа алынды.

• Адам тәрбиесіндегі көркем әдебиеттің рөлі.

Әдебиет — бұл әлемді танудың құралы, ол бізге «не жақсы, не жаман» екенін түсінуге көмектеседі, бұл жалпы адамзаттық қақтығыстардың басталуын көрсетеді. Әдебиет бізге адамның ішкі сұлулығын көруге, оны түсінуге және бағалауға көмектеседі. Әдебиет — рухты тұлғаны тәрбиелеудің қуатты көзі. Көркем образдарды ашу арқылы әдебиет бізге жақсылық пен жамандық, шындық пен қисық, шындық пен өтірік туралы түсінік береді. Ешқандай пайымдау, ең шешен, ешқандай дәлел, ең сенімді адамның санасына шынайы суреттелген сурет сияқты әсер ете алмайды. Бұл әдебиеттің күші мен маңыздылығы.

Көркем әдебиетте өте маңызды ұғым бар – ол «мәтін». Ең жақсы сөз шеберлерінің, жазушылардың мәтінінде дұрыс жұмыс істеу өте маңызды. Ол адамның көкжиегін кеңейтеді, ойластырылған оқуға, автор бейнелеу арқылы білдіретін идеяларды түсінуге үйретеді. Мәтіндегі сауатты жұмыс адамның сөздік қорын байытады, әдеби тілді және әртүрлі көркемдік әдістерді меңгеру қабілетін дамытады.

Әдебиет — бұл адамды емдей алатын күшті қару. Сондай-ақ, әдебиет бізге өзін-өзі жетілдіру жолдарын да  көрсетеді.

Көркем әдебиетінің артықшылықтарының ішінде ең құндысы —  бұл оның «ақылға қонымды, мейірімді, мәңгілік» себуге деген ұмтылысы, жарық пен шындыққа деген табанды импульсі.

Енді салыстырмалы түрде, орыс әдебиетінің құндылықтарына тоқталып өтсек.

Әдебиет ешқашан таза көркемдік мүдделер саласында жабылмаған[1,32]. Оның жасаушылары әрқашан құбылыстар мен оқиғаларды сипаттайтын суретшілер ғана емес, сонымен бірге өмір мұғалімдері, «қорланған және қорғанған» қорғаушылар, қатыгездік пен әділетсіздікке қарсы күресушілер, шындық пен сенімнің жақтаушылары болды.

Сондай-ақ, орыс әдебиеті оң және теріс бейнелерге өте бай. Оларды бақылай отырып, оқырман сезімдердің барлық спектрін бастан кешіре алады – реніш пен жиіркеніштен бастап, барлық төмен, дөрекі, өтірікке дейін, терең таңдануға, нағыз асыл, батыл, адалдыққа табынуға дейін барады.

Дегенмен, әдебиет уақыт шекарасын бұлдыратады. Ол бізді белгілі бір дәуірдің рухымен, белгілі бір қоғамдық ортаның өмірімен таныстырады, мысалы, патша Николайдан бастап гимназия мұғалімі Беликовқа дейін, жер иесі Затрапезнаядан кедей шаруа әйеліне – солдаттың анасына дейінгі кейіпкерлердің барлығы шынайы өмірден алынған.

Әдебиетте көркем образдарды ашу — әдеби оқудың негізгі бөлігі, оның негізі болып табылады. Кез-келген көркемдік образ бір уақытта жазушының идеологиясының шындығы мен көріністерінің бейнесі екені белгілі. Әдеби шығармамен танысу жеткіліксіз. Біз дизайнның құпияларына енуге тырысуымыз керек, эссе жасаудың тарихын білуіміз керек.

Көркем әдебиет ақыл мен сезімді дамытады. Ол — біздің ұстазымыз, тәлімгеріміз, жолсерігіміз. Нақты және шынайы емес әлемге бағыттаушы. Сөзде ойды білдіру қабілеті адамның айрықша ерекшелігі болып табылады. Сөздер — бұл рухани даму дәрежесі айқын көрінетін айна. Біздің жанымызға сырттан келетін барлық нәрсе біздің сезімдерімізде, ойларымызда және оларды білдіру тәсілінде жүзеге асады. Мысалы, бір жазушының туындыларында біз күлетін картиналарды, көркем бейнелерді кездестіреміз: бұл оның рухы табиғаттың ортасында өскендіктен, ол өзінің сыйлықтарын жомарт қолымен шашады. Екіншісі, өзінің шайқасы мен шайқастарының лирасында азап шеккен өмірдің сұмдықтарын, қайғылы құбылыстарын айтады: бұл жаратушының жаны көптеген тылсым дүниелерді білгендіктен. Үшінші шығармаларда адам табиғаты болып табылады, сұлулық идеясымен ең қайғылы қайшылықта болады, өйткені, бір жағынан, зұлымдық, жақсылықпен мәңгі соғысады, екінші жағынан, адамның жоғары мақсатына деген сенімсіздік қауырсын иесін қатайтады.

Әдебиет көп қырлы, оны жасаушылар да өте әр түрлі болып келеді. Көркем әдебиет Пушкин мен Лермонтов, Гоголь және Чехов, Блок және Ахматовамен бірге өсті. Ол қазір де дамып келеді[2,68]. Оның идеялары біздің планетамызда өмір сүруді және күресуді жалғастыруда, олар әлемді зұлымдықтан, қатыгездіктен, елеусіздіктен құтқаруға көмектеседі.

Көркем әдебиет адамды өмірінің алғашқы жылдарынан бастап жақсылыққа ұмтылдырады. Көркем әдебиет адамдардың жұмысы мен өмірі, олардың істері мен жетістіктері, балалар өміріндегі оқиғалар, ойындар, көңілді және балалардың жұмысы туралы баяндайды. Үлкен және кіші оқиғалар, байсалды және күлкілі сәттер, көңілді және қайғылы жағдайлары -бәрі балалар көркем әдебиетінен көрінеді.

Көркем әдебиет өмірді түсіндіреді және сол арқылы баланың өмірлік тәжірибесін кеңейтеді. Адамдардың ішкі әлемін ашып, олардың кейіпкерлерін, сезімдерін, іс-әрекеттерінің мотивтерін, сондай-ақ жазушының бейнеленген құбылыстарға деген көзқарасын көрсете отырып, көркем әдебиет туындылары баланы қызықтырады, кейіпкерлерге түсіністікпен қарайды немесе оларды айыптайды.

Көркем әдебиеттің ең жақсы туындылары балаларда моральдық бағаларды олар үшін қол жетімді түрде қалыптастыруға көмектеседі: жақсы-жаман, әділ-әділетсіз, адал-адал емес, жақсы-жаман. Ол балаға қоғам мен табиғаттың өмірін, адамның сезімдері мен қарым-қатынастарының әлемін ашады және түсіндіреді. Көркем сөз баланың тілінің дамуына үлкен әсер етеді. Балалар ана тілін күлкілі әзілдерден, мақал-мәтелдерден, жұмбақтардан, жаңылтпаштар мен ертегілерден үйренеді.

Белгілі ресейлік ғалым Д.С.Лихачев  «жақсылық пен сұлу туралы хаттарда»: «әдебиет бізге өмірдің орасан зор, кең және терең тәжірибесін береді. Ол адамды ақылды етеді, ондағы сұлулық сезімін ғана емес, сонымен бірге өмірді, оның барлық күрделілігін түсінуді дамытады, басқа дәуірлерде және басқа халықтарда жол көрсетуші ретінде қызмет етеді, адамдардың жүрегін ашады. Бір сөзбен айтқанда, бізді ақылды етеді», — деп айтады[3,298].

Көркем сөз тек санаға ғана емес, баланың сезімдері мен іс-әрекеттеріне де әсер етеді. Бұл сөз баланы жігерлендіре алады, жақсырақ болуға, жақсы нәрсе жасауға деген ұмтылысты оятады, адамның қарым-қатынасын түсінуге, мінез-құлық нормаларымен таныстыруға көмектеседі.Халық әндері, айтыстары, толғаулар мен дастандары, батырлық жырлары —  бұл өте жақсы балалардың ойлау мүмкіндіктеріне жақсы әсерін тигізеді. Фольклор балалардың сезімдері мен сөйлеуін байытады, қоршаған әлемге деген көзқарасты қалыптастырады, моральдық және сөйлеу дамуында үлкен рөль атқарады.

Мәселен, шағын фольклорлық шығармалары — сөйлеудің дыбыстық мәдениетін дамытуға арналған ең бай материал. Сондай-ақ, фольклор сөздікті байытады, фонематикалық есту қабілетін, сөйлеудің грамматикалық құрылымын дамытады.

Көркем әдебиет оқушыға қай жағынан көмектеседі:

* балада оның денсаулығына пайдалы және зиянды нәрселер туралы идеяларды дамыту

* балаларда өз денесінің бөліктері және олардың денесінің сақталуын қамтамасыз етудің қарапайым тәсілдері туралы алғашқы идеяны дамыту

* киімдегі тәртіпсіздікті өз бетінше жою қабілетін қалыптастыру

* мәдени-гигиеналық дағдыларды дамыту және т. Б.

Көркем сөзді сәтті қолдану үшін ересек адам оны жатқа оқып, эмоционалды, баламен сөз байланысын сақтауы керек.

Көркем әдебиет жауап беруді, жанашырлықты, мейірімділікті, басқалар үшін қуанышты қалыптастыруға көмектеседі. Бұл сезімдер балаларды белсенді әрекеттерге итермелейді: көмектесу, қамқорлық, көңіл бөлу, тыныштандыру, қуанту және т.б. Әрбір балалар іс-әрекетінде қарым-қатынас дағдыларын, адамгершілік сезімдерді, ізгі ниетті қалыптастыру, басқаларға көмектесу, үлкендерді құрметтеу үшін белгілі бір жағдайлар жасалады.

Өз жұмысында көркем сөзді қолдану балаларға моральдық норманы түсінуге көмектеседі, ал мұғалімдерге әр түрлі іс-шаралар арқылы балаларда жағымды моральдық сезімдерді тәрбиелейді.

Көркем әдебиеттің қолданылатын педагогикалық құралдары оқушыларға адами қатынастарды түсінуге, оларды мейірімді, еңбекқор, тәуелсіз, үнемді етуге көмектеседі. Бір сөзбен айтқанда, көркем әдебиет -мектеп жасына дейінгі балалардың дамуының ең бай танымдық және адамгершілік көзі болып табылады.

• Көркем шығарма оқу мәдениетін көтеру – өз қолымызда

Біздің рухани құңдылықтарымызға жетер баға бар ма?! Бізді өсірсе, рухымызды биіктетіп, мәдени деңгейімізді биіктетсе, сол ұлы күштің бір ұлы қайнары осы рухани қазынада жатқан жоқ па?! Осыдан біраз жылдар бұрын, алматыда ұлттық кітапхананың аумағында «саяхаттаушы кітаптар кітапханасы» немесе Буккроссинг жобасы ашылған еді. Буккроссинг идеясын интернет-технология маманы Рон Хорибекер 2001 жылы ұсынған болатын. Жарты жылдар кейін, оның сайтында еркіндікке жіберілген кітаптың жолын жалғастырған 300 белсенді пайдаланушы тіркелді. Буккроссинг «өзің оқы да – басқаға бер» қағидасына негізделген қарапайым іс-әрекеттен тұрады. Біз өз кітаптарымыздыоқырман оқуы үшін оларды сөрелерде қалдырамыз. Әрбір адам сөредегі кітапты алып, орнына басқа кітап қалдыруына болады. Буккроссинг адамдардың кітапқа және кітап оқуға деген қатынасын өзгертеді. Оның мәні – кітаптардың сөрелерде шаң басып жатпауы, басты мақсаты – пайда әкелу. Басқаша айтқанда, бұл жанды кітапхана болып табылады. «Буккроссингтің» бір ерекшелігі – біздің жастар өзінің оқыған кітабын басқа кітаппен алмастырады.

Шараның жастар арасында өтуі – ғаламтордағы әлеуметтік желіге байланып, асыл уақыттарын босқа өткізіп жүрген жастардың көбінесе кітап оқуға, білім қайнарынан сусындауларына деген талпынысын оятанды. Бұл кітап оқуға деген сезімді оятудың өзіндік бір бірегей тәсілі десе де болар еді. Өйткені, бұл шара кітапхананың ішінде емес, ауласында, жол жиегінде өтті. Оның да себебі бар. Кітапханаға баратын адам басқа шаруаларын кейінге қалдырып, онда тек кітап үшін ғана барады ғой. Ал, буккроссинг акциясында сіз өз кітабыңызды көше бойында, саябақта өтетін өзіндік уақыты аясында тегін алмасып, өзге досыңыздағы маңызды кітапқа қол жеткізе аласыз. Тіпті, орыс, ағылшын тіліндегі кітаптар да бар.

Қазіргі кезде біздің кітапханамыздың ұжымы республикалық деңгейде үлкен жоба «оқитын Қазақстан» бағдарламасын даярлау үстінде. Бұл жердегі басты мақсат – ұлттың рухани және интеллектуалды серпілісінің қажетті құралы ретінде халықты оқуға баулу. Бағдарлама ауқымында оқу психологиясы, педагогикасы мен ғылыми негізделген практикалық ұсыныстар әзірлеу, отбасылық оқуды дәріптеу арқылы оқу машықтарын дамыту, оқу үшін тартымды әдебиетті шығаруға қазақстанның баспа саласын (қызықты, ғылыми-көпшілік, көркем, интерактивті) әлемдік және отандық көркемдік ойдың ең озық үлгілерін экранға шығаруға киноиндустрияны бағдарлау жолымен оқу репертуарын кеңейту, оқуды дәріптеуге жаңа технологиялар пайдалану негізінде өндірістік ұжымдарда оқу дәстүрлерін жаңғырту, демалыс танымдық үлгісі бойынша ұйымдастырылған балалар кітапханалары желісін дамыту және ірі сауда ойын-сауық кешендеріндегі балалар оқу салонын ұйымдастыру, түрлі номинациялар бойынша байқаулар, әдеби сыйлықтар белгілеу арқылы жазушы еңбегін ынталандыру, кітаптарға, әдеби сынға, оқырман шолуларына тұрақты рецензиялар жариялау жолымен оқу тартымдылығын жасау үрдісіне БАҚ-ды араластыру шаралары кеңінен қарастырылған.

• Оқушыларды кітап оқуға зейінің арттыру мен оларды шешу жолдары

Қазіргі заманға сай білімді, мәдениетті, оған қоса адамгершілік, кішіпейілділік, қайырымдылық, шындық, адалдық, үлкендерді құрметтей білу сияқты асыл қасиеттер бала бойына кітап арқылы біртіндеп сіңеді. Баланы кітап оқуға көбірек баулу және пайдалы оқу үшін, ең басты балаларға кітапты сүюге көмектесу керек. Қазіргі балалардың көбінің қиялдары компьютерлік ойындарға ауып кетуіне қарамастан, кітапханашылар мен ата — аналарда, балаларға кітап әлемін сыйлау мүмкіндігі және құқығы қалды. Кітап оқуға үйрету үшін ең алдымен ата — аналарға кеңес беру керек. Балаға бір жасынан — ақ кітап ұстатып үйреткен дұрыс. Яғни, ол сәби кезінен бастап кітапты көруге тиіс. Баланы кітапқа қызықтыру үшін суретті, санамақ кітаптардан бастау керек. Үнемі газет — журнал, кітап оқып отырған ата — ананы көрген бала да кітапқа қызығып өседі. 4-5 жастан бастап әңгіме, ертегілер оқуға болады.

Кітап оқу баланың ой-өрісін кеңейтеді, ойлауға үйретеді, сөйлеу қабілетін, есте сақтауын, қиялын дамытады, танымдық және дамытушылық қызметін анықтайды. Баланы кітап оқуға көбірек баулу және пайдалы оқу үшін, ең басты балаларға кітапты сүюге көмектесіп, алдын ала бос уақытында оқитын кітаптарының тізімін белгілеп, оны ата-анасы өздері ұсынуға болады. Баланы жас кезінен кітапты құрметтеуге және оны күтіп ұстауға баулыған жөн.

Сондай — ақ, білімнің бір көзі – балалар басылымы. «Айгөлек», «балдырған», «Мөлдір бұлақ», «Ақ желкен» журналдарына алып, оқып отырса, баланың білімі мен танымы талабына сай болады. Немістің ұлы ақыны Гете: «Көкірегі ашық адам оқи білуді үйренудің қаншалықты қиын екенің біледі, мен бұған сексен жыл өмірімді арнадым, бірақ әлі кітап оқуды толық үйрендім деп айта алмаймын» деген екен[4,240].

Балаға кітап оқуды үйретудің алғы шарттары:

1. Кітаптың құдіретін ұғындыру. Оны жыртпауға, тік отырып оқуға үйрету. Авторының кім, не жайында, қай жылы, қайдан шыққаны туралы білуі шарт.
2. Кітапты түсінбей құр оқудан сақтандыру керек, талғап оқуға, оған көзқарасын білдіре алуға, қысқаша фабула жазуға үйрету.

Фабула — баяндалатын оқиғалар желісінің қысқаша мазмұны.

• Оқыған кітабының ішінде түсінбеген сөзді не мақал — мәтелдерді, не дәйек сөздерді теріп жазып алуға арнайы дәптер аштыру керек. Осыдан келіп ол баланың еңбек етуге құлшынысы туады, зейіні артады, талғамы өседі, көп оқуға тырысады, сөздік қоры молаяды. Кітап оқуға қызығушылық ерте балалық жастан қаланады және осы жерде көбі ата — анаға байланысты болады. Отбасы баланың тұлғасын дамытуға ортасы болып табылады, оқуға деген қажеттілік, қызығушылық пен сүйіспеншілік қалыптасады. Сондықтан баланы уақытында оқуға үйретіп қана қоймай, оны оқуды жақсы көруге ұмтылдыра білуіміз керек. «Өзіңді — өзің тану үшін кітап керек, өзгені тану үшін де кітап керек» депті атақты авар ақыны Р.Гамзатов. Адам айнаға қарап, бет-жүзіндегі өзгерістерді көретіні сияқты кітап арқылы да жаңа әлемді таниды. Басқа бір елдің, қоғамдық міндетін, тілін, дінін, тұрмысын, салт — дәстүрін біледі. Кітап — рухани қазына, байлық, өмір айнасы, замана сыры, тарих шежіресі, оқу — тәрбие құралы. «артық білім кітапта, ерінбей оқып көруге» — деп Абай Құнанбаев атамыз айтпақшы, адам баласы үшін кітап – тілсіз тәрбиеші[5,238]. Кітап адам баласына бала кезінен бастап, өмірінің соңына дейін сырлас досы бола алады.

1-сурет. Алматыда кітапханаға келетін оқырмандар саны 50 пайызға артқан

Мен ата-ана және мұғалім ретінде оқушыны кітапқа қызығушылықты қалай арттырамын?

Ата-ана – баланың өміріндегі ең басты ұстаздары. Кітап оқуды бастау ешқашан кеш емес. Балаңызбен күніне бірнеше минут оқысаңыз – жеткілікті! Сөздік қорды кеңейту және мәтінді түсіну. Оқу дегеніміз – ата-ананың дауыстап оқығанын тыңдау емес, мұқият тыңдай отыра, сөздерді есте сақтау, жаттау. Осылайша көп сөздің мағынасын білетін балаға мәтіннің мағынасын түсініп, оқиғалар желісін бақылау оңайға соғады. Бала оқып үйрене бастаған кезде сіз ата-ана ретінде баланың дамуы мен кітапты құрметтеуіне, кітапты сүюіне әсер ете аласыз. Бастысы балаңыздың нені қалайтынын түсініп, дұрыс кітап табуға көмектесу. Сонымен қатар, балаңызға үй тапсырмасын орындауға көмектесуді естен шығармаңыз.

Бүгінгі таңда жас ұрпаққа берілер білім мен тәрбиенің өз мәнінде сапалы болуы бірінші кезекте тұрғаны анық. Осыған орай еліміздегі бірден — бір рухани қазына ордасы – мектеп кітапханасы. Мектеп кітапханасы – кітап арқылы оқушылардың жан — жақты білім алуымен қатар, патриоттық рухта тәрбиеленуіне, саяси сапасын қалыптастырып, ғылыми, кәсіби, мәдени дәрежесінің дамуына әсер ететін бірден — бір әлеуметтік орын. Кітапханаға оқушылар келіп, қажетті әдебиеттерін жазғызып алып отырады, білімдерін толықтырады. Біздің жауапкершілікті міндетіміз: кітаптарды насихаттаудың түрлі формалары мен әдістерін ұйымдастыру арқылы оқырмандардың кітап оқуға қызығушылығын арттыру, жан — жақты дамыған баланы тәрбиелеуге жәрдемдесу. Оқушының ойлау қабілетін қалай дамытуға болады? Оқушылардың білімге қызығушылығын оятуға не әсер етеді? Осы сұрақтарға тек педагогтар ғана емес, сонымен қатар кітапханашылар да ойлануда. Балалармен тәрбие жұмысын жүргізуде кітапхананың ерекше маңызды болатын себебі: бала кезде оқыған кітап көңілге ұялап қалады, бүкіл өмір бойына өзінің ізін қалдырады.

Кітап оқу мәселесі бүкіл ұлтты толғандыруға тиіс. Кітапқа деген құштарлық – бұл тек кітапханашының ғана жұмысы емес, сынып жетекшісінің және ересектердің де жауапкершілікті болуы. Жастардың рухани дүниесіне де көп көңіл бөліп, көркем әдебиеттерге деген қажеттілікті арттырып, оқуға ынталандыруымыз керек, кітап оқуды насихаттау үшін жоғарғы деңгейде кітапханалық сабақтар, кездесулер, ауызша журналдар, сайыстар, ертеңгіліктер ұйымдастырып, оқырмандар сусындайтындай, ой — пікір туғызатындай етіп өткізу[6,140]. Кітапхананы шынайы мәдениет ошағына айналдыру. Сондықтан мәдени ошақтарды жандандыру, оның ішінде балаларға қызмет көрсететін мектеп кітапханаларының еңсесін көтеру, дәстүрімізді сақтай отырып, өскелең ұрпақтың білімін, рухани байлығын арттыру, тиімді ақпаратпен қамтамасыз ету өз қолымызда.

Алматы қаласында 2014 жылдан бастап  «Кітап Fest» жо­басы жыл сайын тұрақты түрде ұйым­дас­ты­рылады. Қазіргі таңда еліміздің басқа да қалаларында «Кітап Fest» жобасы өтіліп келеді.  Студент кезде сол фестивалді асыға күтіп, арнайы барып, қажет кітабымызды сатып алып, қызық көріп, қарық болатын едік.

Осындай ерекше мереке биыл қызылорда қаласында да ұйым­дастырылды. Қала күніне орай «Кітап Fest – 2022» фестивалі өнер арбатында өтті. Тарихи сәтті жіберіп алмау үшін кең көлемді әрі ауқымды іс-шараға біз де қатыстық.

«Қазір көпшілік кітап оқымайды», «Кітап оқитындар аз» деген ұс­танымдар санада ғана сақталған «стеоротип» екен. Олай болмаса, кітаптар мерекесіне арнайы келген меймандардан аяқ алып жүре алмау мүмкін болмас еді ғой. Орталық алаңмен жалғасқан өнер арбатында әртүрлі жастағы қала тұрғындарының көптігіне көңіл қуанды. Себебі, жас та, жасамыс та әртүрлі баспалар ұсынған кітаптарды көп­теп сатып алып жатты. «Сағат бірден бастап тұрмыз, қалған кітаптар осылар ғана» деп алдында жатқан кітаптарды нұсқаған сатушы қыз­дың сөзінен кітапты сатып алушылар да, оқушылар да көп екенін анық аңғардық.

Кітап күйі, кітап оқу тақырыбын мәселе етіп көтеріп жүрміз. Иә, күнделікті күйбең тіршілікті ысырып қойып, бір бұрышта кітап оқып отыру уақытты құр өлтіруге ұқсайтын болар. Бірақ алдымен, солай жасап көріңізші. Сіз қаншалықты рухани байып, ой-өрісіңіздің дамып жатқанын аңғарасыз. Ал ондай құндылықты сізге кітаптан басқа ешнәрсе бере алмауы мүмкін. Мақсат – бір күнде бір кітапты оқып тауы­­су емес. Ғалымдардың пайымдауынша, күніне, ең болмағанда, 10-15 бет кітап парағын парақтау адам денсаулығына, психологиясына, жан дүниесінің тынышталуына өте пайдалы.

Облыс орталығында өткен «Кітап Fest» жобасының жақсы деңгейде ұйымдастырылғанына бір жағынан риза болсақ, екінші шетінен «осындай іс-шараны аудан орталығында да ұйымдастырсақ» деген ойда қалдық. Аудандағы кітапханалар арнайы көрме ұйымдастырса, облыс орталығындағы кітап дүкендері сатылымдағы кітаптарды алып келсе, кітапсүйер аудан тұрғындары өздері оқып болған кітапты арзан бағада сатылымға шығарса, суретшілер өз картинкаларын ала келсе… Кітапты, кітап оқуды насихаттайтын рухани әрі мәдени іс-шара болар еді. Облыс орталығына кітап сатып алу үшін арнайы бара бермейтін тұрғындар кітап сатып алып, оқи бастаса, кітапсүйер оқырман бір-бірімен кітап алмасса, тұрғындар арасында рухани байланыс орнар еді. Бұл «кітап оқы» деп құр даурықпай, нағыз іспен көрсетілген кітап оқуды насихаттаудың бірден-бір жолы болар еді деп ойлаймыз.

2.1Әр түрлі деңгейдегі адамдардан алынған сауалнамалар:

Мен, жобамның эксперименттік бөлімінде үш топтан (мұғалім, студент, оқушылар) сауалнама жүргіздім. Сауалнама жүргізудің басты міндеті – кітап оқитын жандар бар ма? Болса әр топ буын қандай жанрдағы кітаптарды жақсы оқиды? Қазіргі таңда қандай кітаптар трендте және кітап оқуға қанша уақытын арнайды деген сұрақтарды қойдым. Әркім анонимді түрде жеке субьективті пікірлерің жазды. Сол сауалнаманың қорытындысы төмендегі көрсетілген.

Сауалнама қорытындысына келер болсақ, сауалнамадағы сұрақтарға шынайы жауап берген тұлғалар – 51,9% мұғалімдер, 37% — студенттер, 9,3% — оқушылар қатысты. «Кітап оқуға (шығарма) қанша уақытыңызды жұмсайсыз?» — сұрағына 38,5% адамдар 30-минут, 25% 10-15 минут, 21,2% 5-6 сағат, 15,4% тоқтаусыз оқи беретін жандар болып шықты.«Сізге қай жанрдағы шығармаларды оқыған ұнайды?» сұрағына жауап бергендер 27,8% оқырмандарға тарихи шығармалар, 25,9% оқырмандарға лирикалық, 18,5% оқырмандарға реалистік, 14,8% оқырмандарға фантастикалық, 13% оқырмандарға психологиялық шығармаларды оқыған ұнайды екен. Оқушыларды кітап оқуға қызығушылығын кім оята алады? – сұрағына жауап берген адамдар 42,6% «оқушының өзі» – деп жауап берсе, 27,8% оқытушы (мұғалім) деп жауап берсе, 13% -Ы ата-ана деп жазса, 9,3% -Ы достары деп жауап берген. Сонымен қатар, кейбір сауалнама толтырушы жандар – кез келген факторлар әсер етуі мүмкін деп жеке ойларын жазған. «кітаптың(көркем шығарманың) аудио нұсқасын тыңдаған ыңғайлы ма әлде кітапты оқыған ба?» — деген сұраққа 87% оқырманға кітапты қолмен ұстап, көзбен көріп оқыған ұнаса, 14,8% оқырмандарға аудио түрінде тыңдағанды ұнатады екен.

1-кесте. Екінші эксперименттік жұмысымда Алматы қаласындағы №26 балалар кітапханасына жылына қанша оқырман келетініне анализ жұмысын жүргіздім.

Шамамен жыл сайын 35мың оқушылар келеді екен. Болашақта жыл сайынғы оқырмандар саның 45мың-50-мыңға дейін арттыруды мақсат етіп отыр екен. Төменде көрсетілген.

Үшінші эксперименттік жұмысымда қазіргі таңда оқырман электронды оқулықтарты жиі оқыған ыңғайлы ма, әлде қағаз кітапты (дәстүрлі оқу) оқыған жақсы ма? Осы сұрақ бойынша сауалнама жүргіздім. Сауалнама қорытындысы төменде көрсетілген.

(электронды оқулық)

Ал, енді қағаз кітап оқитын оқырмандар төменде көрсетілген.

Төртінші эксперименттік зерттеуде көп оқырмандардың (жоғары сынып оқушылары мен студенттер) үйінде өздерінің жеке кітапханасы бар екенін білдік. Бұл ғылыми жоба «Бір ел – бір кітап» акциясы жобасы арқасында ұйымдастырылды. Аталған жоба бойынша оқырмандарға бір әдеби шығарманы бір уақытта оқуды ұсындық. Соған орай біз сауалнама жүргізген едік. Соның негізінде оқушылар жырау, ақын Дулат бабатайұлының «Өсиетнама» кітабын, М.Жұмабаевтың жырлары мен дастандарын, М.Әуезовтың «Абай жолы», І.Есенберлиннің «Көшпенділер» романдарын, М.Мақатаевтың лирикалық жырлары мен поэмаларын, тәуелсіздік кезеңінде жазылған әдебиеттерді оқуға ерекше ықылас қоятынын байқадық.
Кітапхананың алдында өз оқырмандарына кітаппен, ақпаратпен жұмыс істеуге көмектесу, іс-шараларды өткізудің жаңаша түрлерін қолдану, оқу мәдениетін тәрбиелеу міндеті тұр. Кітапхана өзінің күн сайынғы жұмысында оқырмандармен жұмыс істеудің әртүрлі әдістерін пайдалана отырып, оқу мәдениетіне, өсіп келе жатқан жас ұрпақты ақпараттық мәдениеттілікке тәрбиелеуге міндетті.

Жастардың арасында детектив, фантастика жанры көп оқылады. Бұдан бөлек, қандай нарық заманы болмасын, мемлекеттік идеология – бұл кітап оқу болуы керек. Қазіргі біздегі идеология – қаржы. Кез келген бала «Мен бай болсам», — дейді. Ал ата-анасы: «Менің балам бай болса», —  деп ойлайды. Ұжымдық емес, жекелеген нарық заманында негізгі құндылық ақша болып тұрғанда кітап оқу мәселесі қалып отырады.

Маман ретінде жаңа бастама көтеріп отырмын. Бұл ғылыми жобаның маңызы зор.

Жобаны іске асыру нәтижесінде жүріп-тұруы шектеулі мүгедектігі бар адамдар кітапханаға түсетін жаңа кітаптар мен баспа шығарылымдарын оқуға мүмкіндік алады. Кітапхана қызметшілері кітаптар мен баспа шығармаларын оларға жеткізумен қоса әрқайсысымен жеке әңгімелеседі, жаңаларын ұсынып отырады, яғни қызмет көрсететін адамдардың ақпараттық қажеттілігін толық қанағаттандырады.

Көптеген ата-аналардың бала тәрбиесіндегі басты сұрақтарының бірі – «балалардың оқуға қызығушылығын қалай арттыруға болады?». Әсіресе, смартфондар мен планшетті қолдарынан тастамай ойнайтын бүгінгі балалардың оқуға қызығушылықтары еш оянбайтындай көрінеді. Мұндайда не істеуге болады?

1-ші кезекте: баланың кітап оқығысы келмей тұрса, оны күштеп оқытуға болмайды.

Бұдан бала кітапты жек көріп кетеді. Оның орнына кешке ұйықтар алдында қызықты кітаптың (ертегінің) бір абзацын, мүмкін болса, ондағы басты кейіпкердің сөзін немесе оған берілген мінездемені дауыстап оқуын өтініңіз. Оқып болған соң балаңызды мақтап қоюды ұмытпаңыз. Әдетте, балалардың ойында әр күннің соңғы оқиғалары жақсы сақталады. Ұйықтар алдында олардың көпшілігі дәл сол оқиғалар жайында ойланып жатады. Егер балаңызға оқыған ертегісі ұнаса, оның басты кейіпкерін өзім деп елестетіп, оқиғаның жалғасын білуге қызығушылығы артады.

2-ші кезекте: балаңызды жаныңызға отырғызып, дауыстап кітап оқуды бастаңыз.

Ең қызық жеріне келгенде оны жалғастырудан бас тартыңыз. Үйдегілермен алдын-ала келісіп, ешкімнің жалғастырып оқып бермеуін өтініңіз. Алайда баланы жалғыз қалдырып, кетіп қалудың қажеті жоқ. Мұндайда анасына өкпелеген бала кітапты лақтырып тастап, басқа істерімен кетіп қалуы да мүмкін. Сондықтан жанында болыңыз. Оқиғаның аяғы немен бітетіні сізге де қызық екенін айтып, кезекпен оқуға келістіріңіз.

3-ші кезекте: балаңызға оқып берген кітап кейіпкерлерінің сөздерін үнемі тұрмыста қолдана жүріңіз.

Балаңыздың да сізге солай жауап қатуын қадағалаңыз.

Ертегі кейіпкерлерінше түрлі эмоциямен сөйлеп, дауыс ырғағына мән беріңіз, тіпті қозғалысыңызды да соларша икемдеңіз. Бұл балаңыз үшін қызық болады. Осылайша оның ертегі кейіпкерлеріне, кітапқа деген қызығушылығы артады.

4-ші кезекте: Егер балаңыз кітап оқудан бас тартып жатса, оған кітапты өзінің жазуын өтініңіз.

Қолына дәптер мен қалам беріп, өз оқиғасын, өз қызықтарын жазуды ұсыныңыз. Әр ертегінің қиял-ғажайыпқа толы оқиғалары, бақытты соңы болатыны жайында айтыңыз. Ол оқиғаларды балаңыздың өзі ойлап табуына болатынын айтып қызықтырыңыз. Ал өзіңіз сол ертегінің кейіпкерлерін бейнелеуге көмектесіңіз. Дәптеріне олардың түр-келбетін салып беріп, балаңызға боятыңыз.

5-ші кезекте: балаңызға кітап таңдағанда оның неге қызығатынын ескеріңіз.

Мүмкін, ол ертегі тыңдағанды ұнатар немесе жан-жануарлар әлеміне қызығар. Осыларды ескере отырып, бояуы қанық, суреттері «сөйлейтін» кітаптар таңдаңыз. Баланың ең алдымен суреттерге мән беретінін ұмытпаңыз. Олар бірінші кезекте кітаптың суреттерін қарап, парақтап шығады.

Балалардың, әдетте, сұрақтары бітпейді. «Анау не?», «Күн неге сары?», «тауық неге қытқылдайды?», т.б деген аяғы жоқ сансыз сұрақтың жауабын кітаптан іздеуді әдетке айналдырыңыз. Кітап – білімнің негізі екенін осылай оның миына сіңіре аласыз. Сонда балаңыз да кітаптан артық білім, кітаптан артық дос жоқ екенін түсінеді.

Біздің кезімізді қазіргімен салыстыруға болмайды. Ел жағдайы төмен еді. Бұл біздің кітапқа құмарлығымызға кедергі бола алмады. Қайта қол жетпеген нәрсенің қадірі биік болады ма, Максим Горкийдің шатырдың төбесінде тығылып кітап оқығанын еске алыңыз. Біз де май шамның жарығымен әжелеріміздің «пілтені түгесетін болдың» деп кейігеніне қарамай, неше түндерді кітап оқумен өткіздік[7,215].

Қазір оқимын деген адамға жан-жақты жағдай бар. Бірақ құлық аз. Электрондық оқулық, аудио, видео дейміз бе, жас өркеннің әлемдік кеңістікті еркін кезіп, білім алуын өзіміз жүйелеп отырғанымыз жөн.
Бүгінгі толқынның кітапқа құмарлығының аздығының бір себебі, қазіргі шығып жатқан кітаптарда тартымдылық жоқ, «шөп те өлең, шөңге де өлең», көркемдіктен жұрдай, әшейін ақшасы бар біреулердің бәлдірбатпақ жазбаларынан тұратын жинақтар көп. Баяғыдай «Көркемдік кеңестің» елегінен өтпеген. Өлеңші көп, өнеге жоқ. Сосын жастарды неге кітап оқымайсың деп жазғыру да қате-ау. Осы ретте кітапханашыларымыз әдебиетті жарнамалау мәселесіне қатты көңіл бөлгені дұрыс. Ұлт маңдайына біткен классиктердің шығармалары дүркін-дүркін қайта басылып, сөрелерде қатар түзеді. Бұл үлкен жетістік. Осылар қазақ оқырмандарымен қауышуы керек. Ұлт дәстүрін, құндылықтарын сақтап қалудың мықты тетігі осында жатыр.

Кітап оқуды насихаттау керек. Мәселен, шоу-бизнесті алайық, жаманды-жақсылы деңгейде эфирге шығып, мақтауды да, сынды да көтеріп жүр. Бірақ түптің түбінде ұлттық тілді, өнерді, халықтың әндерін солар насихаттап жүр.

Кітапқұмарлар ортасы қалыптасуы керек, мектептерде, арнайы оқу орындарында олар насихатталуы тиіс. Сұлтанмахмұт торайғыров «қараңғы қазақ көгіне, өрмелеп шығып күн болам. Қараңғылықтың көгіне, күн болмағанда кім болам? – деп ұлтын оқу-білімге үндеді. Бұндағы мақсат, ықылас, әрбір көзі ашық, көкірегі ояу, зерделі жанға парыз.

Мұсылманшылықта да «Білімді жайыңдар»,  — деген. Өзім ғана болдым, толдым демей, әрбір ақыл иесі жалпы әлеуметті алға қарай жетелесе елдің өрлеуіне үлес қосқаны. Қандай салада болмасын сапа мәселесі басты орында тұруы тиіс. Шетелдерде солай. Кәсіби маман мәселесіне қатты көңіл бөлінеді. Жақсы жұмыстың өзі – жарнама. Бізде бұл жағы ақсап жатыр. Мәселен, біздің уақытымызда еліміз бойынша 17 ғана университет бар еді, кейін олар жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай қаптады. Мұны қағаз жүзінде қаттауға болар, бірақ кадр мәселесінсіз, ғылыми әлеуетсіз сапаны қалай қалыптастыруға болады!

Қазір кітап оқуға көзқарас кемшін. Уақыт жоқ деген бұл сылтау, құнт жоқ. Жалпы өнімді оқу кезеңі 20 жасқа дейін деп есептеймін. Осы кезді тиімді пайдаланып қалу керек. Кеңес өкіметі кезінде сыртқы ақпаратқа есік тарс жабылды. Өз-өзімізді дәріптеп, өзгенің бәрін жау санаған саясат салтанат құрды. Ал, ақиқатына келгенде, халықпен халық жау болмайды. Олардың арасындағы жабық шекара да ашылды. Бірінің озық техникасының жетістігін екіншісі пайдаланып отыр. Халықтардың ортақ арман-тілегін, мұң-мүддесін айқындайтын ұлы өнер мен мәдениет — достықтың да тірегі.

Маржан АЙЖАНОВА, кітапханашы:

– аудандық кітапханада 37807 кітап қоры бар. Оқырман саны 4612. Балалар кітапханасында 25675 кітап қоры және 2448 кішкентай оқырманымыз бар.
Баланың кітапқа деген қызығушылығын 6-7 жаста қалыптастыру керек. Бұған әсіресе балабақша тәрбиешілері аса мән беруі тиіс. Науаи айтқандай, «Кітап – ақылына ақы сұрамайтын алтын қазына». Бала кітап арқылы білімге жол ашумен қатар зейін-зердесі қалыптaстырады. Сұлулықты түсінеді.
«Кітап оқудан тиылсақ ой ойлаудан да тиылар едік», —  деп Ғабит Мүсірепов айтқандай, кітапты таңдап, талғап оқи білу, оны түсіну мен түйсіну, алған әсерді өмір қажетіне жарата білу әрбір адамның білімі мен білігін, пайымы мен парасатын айқындайды.

Кітап – адамның жан азығы, рухани байлығы. Кітаппен дос болған адамның ой-өрісі кең, сөз мәдениеті жоғары, саналы, жанжақты танылары рас.

«Кітап – әлемдегі құпиялы ұлы ғажайыптардың бірі», — дейді М.Горький[8,256]. Онда біз әлі білмейтін, естіп оқымаған қаншама сыр бар. «артық білім – кітапта». «Ерінбе оқып көруге» — дейді ұлы ақын Абай.
Мектеп жасындағы оқушылардың кітаппен дос болуында үлкен тәрбие мектебі жатыр. АҚШ кітаптанушыларының зерттеуі бойынша 10 жасқа дейін кітап оқуды дағды еткен бола түрмеге түсу, нашақор болу секілді жағымсыз әдеттерге бармайды деген қорытынды жасаған.

Кітаппен шыңдап жұмыс істей алмау біреулердің кітапқа деген сүйіспеншілігін жоғалтса, енді біреулерді жүйесіз, ойланбай оқуға әкеліп соқтырады. Сондықтан басылған шығарманы дұрыс пайдаланып, ақпарат алу үшін бір ғана оқудың техникалық дағдысы жеткіліксіз. Ол үшін оқу мәдениетін игеру керек.

Мектеп оқушылары оқу бағдарламасына байланысты оқулықтарды пайдалануды ұнатады. Дегенмен, көпшілігі материалды меңгеруіне байланысты электронды оқулықтарды, интернетті пайдаланады. Кітапханада ерекше көп оқылатын жанрлар – детективтер, қазіргі жас жазушылардың шығармалары. Дегенмен, классикалық шығармаларды, тәуелсіздік кезеңіндегі тарихи романдарды, өлең-жырларды оқитындар аз емес.

• Көркем әдебиетке қызықтырудың тәсілдері мен қағидаларды

Баланы кітап оқуға қызықтыру – үлкен шаруа. Себебі барлық бала бірдей кітаппен дос емес. Назарларыңызға үш түрлі тәсіл мен қағидаларды ұсынамыз:

1. Кассиль тәсілі

Кассиль тәсілі – баланы кітапқа қызықтырудың танымал әдісі. Бұл оқи алатын, бірақ кітап оқуға құлқы жоқ балаларға арналған. Кассиль тәсілі бойынша, ата-ана кітапты баламен бірге оқып бастап, қызық жеріне келгенде үй шаруасын сылтауратып баланы жалғыз қалдырып кетуі керек. Кітаптың қызығын көрген бала оны соңына дейін оқып бітіретіні анық. Мұндайда ата-ана баланың өз бетімен оқып бітіргенін мақтап, ынталандырып отырғаны жөн.

2. Искра Даунис тәсілі

Психолог Искра Даунистің бұл тәсілін басқаша «сүйікті кейіпкер хаты» деп те атайды. Бала таңертең оянғанда бөлмесіне оның сүйікті мультфильм кейіпкері (мысалы Карлсон) хат қалдырғанын көреді. Хатта Карлсон балаға сыйлығы бар екені және оны қай жерге жасырып қойғаны жазылған. Бала расымен сыйлықты тауып алады және келесі күні де хат тауып алады. Бірақ бұл жолғысы сәл ұзақтау. Карлсон өзінің қызық оқиғаларын, бала өміріндегі маңызды нәрселерді жазады. Күн сайын хат ұзарып, күрделене түседі. Осылайша хатты оқу арқылы баланың кітап оқуға деген қызығушылығын арттыруға болады.

3. Белгілі бір кітапты оқуға тыйым салу

Балаға үйде жатқан белгілі бір кітапты оқуға тыйым салу да бір тәсіл. Оның сәл манипуляциялық негізі бар, себебі «оны оқуға сенің жасың әлі жеткен жоқ» — деп алдауға тура келеді. Бірақ бұл – жақсы ниетпен айтылған өтірік және тыйым салынған заттың құны артатыны белгілі. Бұл тәсілдердің біреуі сай келмесе, бірі жарап қалуы мүмкін[9,262]. Бірақ бұдан бөлек мына қағидаларды сақтау қажет:

• Көбірек мақтап, азырақ түзеп отырыңыз.

Баланың әр қатесін айтып, ұрыса берген дұрыс емес. Ол өз мүмкіндігіне қарай оқуға тырысады. Одан да оның әр дұрыс оқып-жазғанын айтып, қолдап отырыңыз.

• Баланы біреумен емес, тек өзімен салыстырыңыз.

«Айбар деген бүкіл әліппені жаттап алған» — деген сөз баланыынталандырмайтыны анық, керісінше қапаланып, Ыза болуы мүмкін. Баланы тек өзімен салыстыру керек: «Кеше бір бет оқып едің, ал бүгін екі бет оқып тастадың. Жарайсың».

• Балаға үлгі болыңыз.

Баланы кітап оқуға қызықтыру үшін құр ақыл айту жеткіліксіз. Оған кітап оқы деп, өзіңіз смартфоннан видео көріп отырсаңыз, бала сізге сенбейді. Балалар ата-анасын тыңдағаннан гөрі, оларға еліктегенді ұнатады. Сондықтан ата-ана өзі де кітап оқып, үлгі болуға тиіс.

• Рөлге бөлініп оқыңыздар.

Балаға бір жолын, өзіңіз бір жолын оқып та қызықтыруға болады. Мұндайда бала үлкендерге көмектесіп жатқанын, өзінің маңызы бар екенін сезеді.

Сондай-ақ, кітап балаға түсінікті тілде жазылғанына көз жеткізіңіз. Бала кітап оқуды әдетке айналдыру үшін келесідей әрекеттерді орындауыңыз қажет:

• Ата-аналар балаларына күніне 10-15 минут ДАУЫСТАП оқуы керек (!!!), кітаптағы суреттерді талқылап, кітап жайлы пікірлерімен бөлісуі керек.
• Ата-аналар кітап оқу керек! Баласы ата-анасының кітап оқығанын көрсе, өзі де қызығып, оқитын болады.
• баланың айналасын кітаптар қоршағаны жақсы, бірақ бұл үйге жүз кітап сатып алу керек деген сөз емес. Балаңызбен жергілікті кітапханаға барып (мүмкіндік болса, кітаптар дүкеніне барып), уақыт өткізуге болады. Кітапханада баланы кітаптармен таныстырып, мазмұнын талқылап, осы жолы үйге қандай кітапты, келесі жолы қайсысын алатындарыңызды бірге шешуге мүмкіндік аласыздар.
• кітапханашының кеңестерін ескеріңіз! Кітапхана қызметкері, кітапханашы, кәсіби маман болғандықтан баланың жасы мен дамуына сай кітапты таңдауға көмектесе алады. Көп жағдайда біз сұрауға ұяламыз. Бекер, себебі кітапханашылар тек пайдалы кеңестер беріп қана қоймай, кітаптар туралы әңгімелескенді, кітаптың құндылығы мен маңыздылығы жайлы ақпарат бергенді жақсы көреді, сондықтан кітапханашыдан сұрағанның оң жақтары көп.

Күнделікті дауыстап кітап оқып үйренбеген жандарға ертегілер мен оқиғаларды дауыстап оқу таңсық, жат нәрсе болып көрінуі мүмкін. Кітап оқу сізге жат көрінгенімен, кітап оқуды жақсы көрмесеңіз де, балаңызға кітап оқудан бас тартпаңыз. Балалар кітап оқығанды ұнатады, олар оқиғаны тыңдап отырғанда көп қиялдайды, сондықтан сізді сынамайды.

• Бала қай жасында кітап оқуды бастауы керек? Балаға туылған күннен бастап кітап оқу маңызды. Балаларға дауыстап оқыңыз, ән айтыңыз, кітаптардағы суреттерді көрсетіңіз. Бала үшін кітап ата-анасын еске түсіртетін болады. Ең жақын жандары болып табылатын ата-аналары үшін кітаптың маңызды екенін көрген бала, кітапты жақсы көре бастайды, мұқият тыңдап, сіз оқыған кітаптардан ләззат ала бастайды.

Осы жағдайда ата-аналарға кеңес:

Кітапты қалай оқу керек?

• Мамандар балаға 3 айлық кезінен кітап оқи бастауға кеңес береді.
• 1 жасқа дейінгі сәбиге кітап оқу кезінде оны алдыңызға алғаныңыз жөн. Дамуға арналған кітап-ойыншықтың беттерін бірге ауыстырып, әрбір беттегі суреттерге жеке тоқталғаныңыз дұрыс.
• уақыт өте келе беттері қалың кітаптарды интерактивті кітаптарға ауыстыруға болады.
• Суреттері бар кітапты оқу кезінде суретті нұсқап, атын айтыңыз, сол кезде бала сөз бен суреттің бір екенін түсініп, екеуін байланыстырады. Сондай-ақ, баланың сөздік қорын кеңейтуге септігін тигізеді.
• Кітап оқу барысында басты кейіпкерге тән мінез-құлық пен дауыстарды сомдауға ұялмаңыз. Қасқыр болса-қасқырша ұлып, ит болса-үріп, қыңсылуға болады.
• Кітап оқуға отырған кезде баланың көңілін бөлетін басқа заттарды (ұялы телефон, теледидар т.б. ) алып тастаңыз.
• Кітап күнделікті өміріңіздің ажырамас бөлігіне айналуы керек. Ата-анасы 10-15 минут бос уақыты пайда болған кезде балаларына дауыстап оқып беретін бірнеше кітаптың болғаны дұрыс.
• Жергілікті кітапханада оқырман билетін аштырыңыз. Балаңызды ертіп, кітапханаға барыңыз. Бірге уақыт өткізу, бірлесіп кітап таңдау сіздерді жақындатып қана қоймай, балаңыздың қандай тақырыптарға көбірек қызығатынын білуге мүмкіндік береді.
• балаңызға оған қызықты тақырыптар аясында жазылған кітаптарды табуға көмектесіңіз. Проза болса да, журнал немесе комикстер болса да оқуға рұқсат етіңіз, себебі қазір не оқитыны емес, оқығысы келетіндігі маңызды.
• балаңызға дауыстап оқу кезінде ыңғайлы орын таңдаңыз, себебі ыңғайлы орын — баланың алаңдамай, оқығаныңызды мұқият тыңдайтындығының кепілі.
• Оқу барысында балаңызға келесідей сұрақтар қойыңыз: ары қарай не болады деп ойлайсың? Кеше оқиғаның қай жеріне дейін оқыдық? Басты кейіпкерлердің аттары кім? Саған кейіпкерлердің қайсысы ұнайды? Неге? Т.б.
• Бір бос минутыңыз бола қалса, балаңызға дауыстап оқыңыз. Өзіңізбен үнемі кітап алып жүріңіз. Мысалы, дәрігерге кезекті күтіп тұрғанда, басқа да жағдайларда балаңызға кітап оқып бере аласыз.
• балаңыз жақсы көретін кітапты, кітаптың қызықты, есте қалған, ұнататын бөліктерін қайта-қайта оқудан жалықпаңыз. Бірнеше рет оқығаннан кейін баланың тілі жаттығып, бала тез оқи бастайды. Ал ол өз кезегінде баланың өзіне деген сенімділігін арттырады.
• балаңызға ұйықтар алдында, кез келген уақытта ертегілер мен басқа кітаптарды дауыстап оқыңыз. Дауыстап кітап оқу – баланың демалып, ұйқыға дайындалуының ең жақсы жолы[10,211].

Әңгімелері бар кітаптарды таңдаңыз, себебі бұл жаста бала оқиғалар желісі қиынырақ әдебиетті де түсіне алатын кезі. Бұл жастағы бала шағын оқиғаның желісін жүйелеп, түсіне алады. Бала кітаптың келесі бетінде не туралы айтылатынын немесе оқиғаның немен аяқталатынын болжай алады. Сондай-ақ, кітаптағы оқиғаға қатысты өз ойын білдіре алады. 7-11 жастағы балаларға иллюстрациялары бар сурет таңдау міндетті емес. Кітап дүкеніне немесе кітапханаға ұлыңызбен немесе қызыңызбен бірге барып, балаға қызықты тақырыптарға кітаптарды қараңыздар. Мысалы, аттар, ғарышқа сапар, мәнерлеп сырғанау мен динозаврлар – балаға қызықты кітаптардың кез келгенiн таңдай берiңiз. Балаңыз бастапқыда классикалық шығармаларды оқуға қызығушылық танытпаса, уайымдамаңыз. Біздің басты мақсатымыз – бұл жастағы балалардыәдеби шығармаларды оқуға мәжбүрлемей, кітап оқуға баулу, кітапқа деген қызығушылығын жоғалтып алмау.

ҚОРЫТЫНДЫ

Иә, жас таңдамайтын, шекара талғамайтын адамзаттың ұлы мұрасы – рухани қазынамызды ұлт игілігіне жаратуда жанашырлық өте қажет.
Кітап оқу – зияткерліктің ең биік үлгісі. Ал кітапхана тек көркем әдебиеттің ғана емес, ақпараттың, зияткерлік-ғылыми зерттеу орталығының буір бқлшегі. Тіпті әлемде кітапханасы арқылы даңқы мәңгілікке жайылған рухани орталықтар бар. Мәселен, мысардағы Александрия кітапханасы. Сол сияқты ІХ-ХІ ғасырлардағы Бұқара, Самарқанд, отырардың тарихта қалуы бай мәдениетінің, кітапхананың арқасында.

Кітап – қоғамды ғана емес, өзіңді өзің тану үшін де керек.

Кітап – таусылмайтын кен. Кез-келген адам кітапты бар жан-тәнімен оқып, сол шығарманың ішіне еніп кетсе, ол бүкіл дүниені ұмытып кино көріп отырғандай әсерде болатыны рас. Кітаптың адамның психологиясына да әсер ететіні, тіпті денсаулығы нашарласа немесе көңіл-күйі түсіп отырса, жақсы кітаптар оқу арқылы өзінің тұлғалық дамуын да қалыптастыратыны анық.

Қазіргі рухани құндылықтар азайып, материалдық құндылық бірінші орынға шыққан заманда – кітап, оның ішінде көркем әдебиетке деген сұраныс азайғаны рас. Дегенмен, өскелең ұрпақты рухани мол мұрамыз болып саналатын кітап – асыл қазынамыздың қай кезде де тұратын орны – төр. Оған ешкімнің таласы да болмас. Сондықтан жас ұрпақтың да, жасамыс ұрпақтың да көркем әдебиетке деген қызығушылығын ояту өз қолымызда. Осы бүгінгідей «Көркем әдебиет қолымызда» сияқты жобалар бала-бақшалар мен мектептерде, орта арнаулы оқу орындары мен ЖОО-да әр түрлі форматта ұйымдастырылып жүйелі түрде жүргізіліп отырса, көркем әдебиеттің де ғұмыры ұзақ болары анық.

Барлығыңызды көркем әдеби кітап оқуға шағырамын.

Таным-түйсіктеріңіз молайып, пайым-парасаттарыңыз жоғары болсын!

ҰСЫНЫСТАР:

1. Оқылмай тұрған кітаптарыңызды аудан, ауыл кітапханаларына беру;
2. Балалар кітапханалар желісін дамытуға ден қойсақ;
3. Ойын-сауық кешендеріндегі балалар оқу салонын ұйымдастырсақ;
4. Түрлі номинациялар бойынша оқушылар арасында байқаулар өткізу.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Гете. Стиль и поэзия. – Москва, 1957, — стр. 32.
2. Аристотель. Об исскустве поэзии. – Москва, 1954, — стр. 68.
3. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Жазушы, 1978, — 298 б.
4. Белинский В.Г. халық өлеңдері туралы. – Алматы: Жазушы, 1987, -240 б.
5. Әуезов М. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1996, -238 б.
6. Ахметов З. Шаңбаев Т. Әдебиет терминдерінің сөздігі. – Алматы: Ана тілі, 1996, -140 б.
7. 7. Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті. – Алматы: Мектеп, 1974, -215 б.
8. Базарбаев М. Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы. – Алматы: Жазушы, 1973, -256 б.
9. Уәли Н. Қыдырбаев Ө. Сөз мәдениеті. – Алматы: Мектеп, 2006, -262 б.
10. Келімбетов Н. Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі. – Алматы: Мектеп, 1986, 211 б.