Білім айнасы газеті Республикалық газет 
ЖАНАЛИЕВА АДЕМИ ЖАКСЫЛЫКОВНА
АЛМАТЫ КАЛАСЫ
МЕДЕУ АУДАНЫ
Ш. Смағұлов атындағы
Алматы облыстық дарынды балаларға арналған
мамандандырылған физика-математика мектеп-интернаты
Қазақ халқы ерте заманнан үлкенді құрметтеп, кішіге ізет көрсеткен халық. Қай салада болмасын, өздерінің тапқырлығымен, шешендік сөздері және халық даналығымен ел ішіндегі мәселені шешкен. Сонымен қатар салт-дәстүрді бекем ұстап, күні бүгінге дейін қалпын сақтап келеді. Сол дәстүрлерге тоқталып өтелік:
Үлкенге құрмет көрсетіп, алдын кеспеу, сөзін бөлмеу әдептілік белгісі болып саналған. Сонымен қатар отбасында сол үйдің қариясынан сөз алып қана жолға шығатын және дастарқанды сол кісі бастаған. Мұның барлығы сол кезеңнен бастап қалыптасқан, қазақ халқының салт-дәстүрінің алдыңғы қатарлысы болатын. Қазақ халқы – қандай да болсын қуанышын жеке отбасы болып ғана емес, көрші-қолаңын, туған-туысын, ел-жұртын жинап атап өтетін жүрегі кең дархан халық. Оның бойынан адамгершілік пен адалдықты, шынайылық секілді ізгі қасиеттерді көруге болады.
Той-думанның, қуанышты хабардың жаршысы ретінде «Сүйінші» айтылады. Сүйіншіні жеткізуші адамның көңіл-күйі көтеріңкі, ерекше қуанышты жағдайда болады. «Сүйінші – қуанышты хабар жеткізушінің сөзі. Мысалы, «Сүйінші, сүйінші! Келініңіз ат ұстар (ұл) тапты» деп хабар әкелген адамға «Қалағаныңды ал» деп, аяғын қуанышты қонақасыға айналдырып жібереді. Сүйіншіні жеткізетін адам – бір отбасын қуантып, жақсы хабар әкелетін дәнекер. Сүйінші дәстүрін жалғастыратын «Шілдехана» жалғастырады.
«Шілдехана – жаңа туған нәрестенің құрметіне жасалатын той. Дастархан жайылып, жастар ән салып, домбыра тартып, ұлттық ойындар ойналады». Жаңа туған нәрестеге азан шақырылып ат қойылып, жөн-жоралғысы жасалады. Бір ескертетін жайт, салт-дәстүрлерді үлгі-өнеге етудің басы-қасында балалар да болу керек. Бала – отбасы тірегі, елінің ертеңі, шаңырақ иесі. Қазіргі таңда бұл дәстүр өз қадірін де, қасиетін де жойған жоқ. Балаға 40 күн өткен соң, «Қырқынан шығару» дәстүрі болады. Бұл дәстүрде бала көз тоқтатқан соң, күмістен жасалған әшекейлерді салған. Оған қоса 40 қасық суды, жиналған қауым біртіндеп тілек айтып құятын болған. Бұл дәстүрде өз құндылығын жойған жоқ.
«Бесікке салу» рәсімінде әжелердің бесік жыры тыңдалады. «Бесікке салу: халқымызда бесік – қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы болып есептеледі. Мұны «Туған жер – алтын бесік» деген сөз дәлелдей түседі. Бесікті отпен аластап, баланы бөлейді. Бұл – халқымыздың елеулі үлкен дәстүрі. Бесікке салу жолы, жасы үлкен немесе елдің құрметті, өнегелі адамына жүктеледі. Бесіктің үстіне жеті бағалы заттар жабылады. Ол заттардың әрқайсының, мысалы, ел қорғайтын батыр болсын деген сияқты тілек-жоралары бар. Мерекелік дастархан жасалып, бесікке салған адамға кәде беріледі».
Содан соң, бала тәй-тәй басып жүре бастағанда «Тұсаукесер» той жасап, ел алдында балапанның тұсауын кесіп тілек білдіреді. «Тілашар» дәстүрі сол кезде жасалған. Оқуға баратын баланы жуындырып, тырнақ-шашын алып, әркім жағдайына қарай балаға жаңа киім кигізіп, қолдағы барымен дастархан жасап, үлкендерден бата алған.
Таудай болсын талабың,
Ашылсын тілің, қарағым.
Оқу сіңіп санаңа,
Жарқырай берсін қабағың.
Мақтанышы бола біл,
Ата менен анаңның! – деген секілді тілегі тұнық, ақ ниеттен шыққан батаны естіген баланың рухы көтеріліп, оқуға талпынған. Ата-аналары баласын молдаға жетелеп апарып: «Молдеке, сүйегі – біздікі, еті – сіздікі. Осы балаға қара танытып, тілін ашып беріңіз», – деп тапсырады екен».Әрбір дәстүрді тәрбиесінің тереңде екенін осыдан-ақ байқауға болады. Әрбір сәтін той мен думанға арнаған халықты көруге болады. Осылайша, ұлттық құндылықтарды ерекше құрметтеп дәріптейтін қазақ халқының сәби дүние есігін ашқаннан басталатын қуаныштары мен дәріптелетін жақсы істерінің бәрі салт-дәстүрмен тікелей байланысты болып кеткен. Наным-сенімнен туындап, жас ерекшелігіне орай сатылай орындалатын дәстүрлердің қатарында «тілашар» да өзіндік орнын алып тұр.
Бүгінде біз көріп жүрген «тілашар» – бала алғаш мектеп табалдырығын аттағанда жасалатын дәстүр. Ағайын-тума, ет жақын жақсыларды жинап, білім баспалдағына басқан қадамына ізгі тілек айтып, бата беретін отбасылық мерейлі қуаныш екенін білеміз.
Баланың тілі шығып, ол өз ойын айта бастаған «Жеті атаны» үйретеміз. Бұл ғұрпымызда ғасырлар өткенімен, өзінің құндылығын жоймаған. Қан тазалығына ерекше мән берген қазакем жеті атаға дейін құда түспеген. Міне, бұл дәстүрдің ең шыңы деп айтар едім. Жеті ата дегеніміз кімдер? Сол жеті ұрпақтық, жеті буынның аттары қазақ салтында қалай аталады? Бұл жөнінде қариялар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер баланың өз әкесін жеті атаның тізіміне енгізбейді де, жеті атаның ең біріншісі етіп, баланың атасын, яғни әкесінің әкесінен бастап жоғары қарай санаса, енді біреулер жетінші атасыиан бастап төмен карай санайды. Қазіргі кезде зиялылар арасында жұрттың ата тегін зерттеудің екі түрі ұшырасады Мәселен, «Қазак тілінің (он томдык) түсіндірме сөздігінде» жеті атаның мынандай тізбесін берген әке-бала-немере-шөбере-шөпшек-немене-туажат-жүрежат-жегжат-жұрағат. Жеті атаны білу бұрынғы абзал ата-бабалардың аруағына тағзым етіп, құрмет көрсету, жеті рулы ел жұрттың мұң-мұқтажын, асыл арманын бойына жинап жүрген ел жақсыларының кісілік қасиеттерін, ерлік кел бетін жастарға өнеге етіп ұсынудың бір белгісі.
Ғасырдан – ғасырға өзінің болмысын бұзбай, бүгінгі күнге дейін жеткен дәстүрімізді одан әрі сақтайық. Оны оқушылар санасына сіңіріп, білім нәрімен сусындатайық. Еліміздің болашағы – білімді ұрпақ қолында!
