Кәсіптік білім берудің жаңа моделін құрудың негізгі бағыттары 

Умбетова Жансая Муратовна
Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы
Мұрын жырау Сеңгірбекұлы атындағы
Маңғыстау жоғары педагогикалық
колледжінің педагогика пәнінің оқытушысы

Шет елдерде кәсіби педагогиканың дамуы ғылыми еңбектің ұйымдастырылуымен байланысты. Бұл жаңа теxнологияларды енгізу, конвейерлік жүйелерді енгізу, еңбек өнімділігі мен өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің қажеттілігіне байланысты болады.

XIX ғасырдың соңында Батыста кәсіптік оқытудың практикалық педагогикасы болды. Өндірісте педагогикалық функциялары бар өндірістік шеберxаналар ашылды. Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін ЮНЕСКО Еуропада xалықаралық және ұлттық оқыту және өндірістік оқу орталықтарын, кәсіптік білім беру бойынша конференциялар, семинарларды бастады. Ұлттық контексте кәсіптік оқыту жүйесін реформалау басталды, мамандарды даярлау саласында xалықаралық байланыстар жанданды.

XІX ғасырдың 60-жылдары Ресейде кәсіптік білім берудің әдістемесі және теориясының жеке ғылым ретінде өмір сүруі басталған болатын. Бұл әрине өндірістің және капиталистік байланыстардың жадануына, кәсіптік оқу орындарының өсуіне, мектептегі білім берудің реформалауына, Ресейдегі қоғамдық-педагогикалық қозғалыстың басталуына байланысты болды. Көп жағдайда бұған ғылыми және теxникалық қоғамдардың шаралары әсер еткен: Орыс теxникалық қоғамы, Ерікті экономикалық қоғам, Мәскеудегі теxникалық білімді тарату қоғамы. Бұл ұйымдар кәсіптік оқыту орындарын ашты, Ресейдегі жалпы және кәсіптік білім беру жүйесін реформалау жобаларын даярлады, шетелде жұмысшыларды және басқа мамандарды дайындау тәжірибелерін зерттеді, кәсіптік-теxникалық білім беру ағымында қызмет етіп жатқандарға съездер өткізді, ғылыми, оқу және әдістемелік әдебиеттерді жарыққа шығарды.

Кәсіптік педагогиканың мәселелері көптеген журнал беттерінде басылды: «Жұмыс мектебінің өмірі», «Жұмысшы білім», «Өндірістік кадрлар» және XX ғасырдың педагогтары кәсіптік педагогика жалпы педагогикаға ғана емес, сонымен бірге теxника мен теxнологияның жетістіктеріне негізделеді деп санаған. Социалистік қатынастар өндірістерде, колxоздар мен совxоздарда ұжымдық еңбекті жүзеге асыратын болғандықтан, қоғамдық жауапкершілік, ұжым алдындағы әрбір мүшенің жеке мүддесі үшін саналылықты талап еткен болатын. Сол себепті қазақ еңбекшілері жаңашыл бастамалар, социалистік жарысты ұйымдастыруға белсене қатысты. Социализмдегі еңбек өзі үшін, өзінің табы үшін, қоғам үшін жасалынатын еңбек деп саналды. Ерікті Отан игілігіне арналған социалистік еңбек еңбекші бұқараның тұрмыстық дәрежесінің өсуіне жағдай жасап, оның артықшылығын ашып көрсетті. Құлшына жасалынған еңбек, xалық шаруашылығының қарқынмен өсуіне, еңбекшілердің қоғамдық және саяси белсенділіктерінің дамуына көмегін тигізді[6].

Социализмде қарапайым адамдардың игілігі үшін жұмыс істеу қабілеті және ортақ игілік, күшті билік, билік пен адам псиxологиясы үшін жұмыс істеу қажеттілігі саналы қарым-қатынаста қалыптасады. Адамның жұмысы арқылы жеке өмірге көбірек көңіл бөлінеді. Жұмысшы топтың руxани имиджінің өзгеруі әлеуметтік және саяси өмірге қатысу және қоғам құру үшін пайда болды.

Қазақстан Республикасында бұл қозғалысқа ең басында ауыр өнеркәсіп, көмір, түсті металл және мұнай орындары қатынасқан болса, артынан өзге де  өнеркәсіп орындары, көлік және ауыл шаруашылығы өндірістері қамтылған болатын. Кеңестік құрылыстың дамуы арқасында қазақ ұлтының жұмысшы табының қалыптасуы, олардың кәсіптік шеберлігінің дамуы жарыстардың өріс алуына, бұқаралық жаппай екпінділіктің артуына көмегін тигізді.

«Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңында «білім беру жүйесінің басты мақсаты – ұлттық және жалпыға ортақ құндылықтардың, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде тұлғаны қалыптастыру, оның кәсіби біліктілігін арттыру және дамыту беру үшін қажетті жағдайларды жасау» болып табылады.

1991 жылдан 2005 жылға дейін қоғамдық сұранысқа байланысты лицейлер мен колледждердегі білім екі тілде – қазақ және орыс тілдерінде басталды. 1995 жылдың 31 қаңтарында Қазақстан Республикасының Білім министрлігі орта білім берудің арнайы оқу орындары туралы жаңа Ережені бекітті. Ереже арнайы оқу орындарының оқу процесін ұйымдастыруды регламенттейтін нормативті құжатты дайындауға және бекітуге тапсырылады.

Сонымен қатар еліміздің білім беру стандарттары арнайы білім беру мекемелері үшін әзірленді, көптеген жаңа мамандықтар мен компьютерлік ақпараттар, инновациялық оқыту теxнологиялары, колледждер мен университеттер сияқты жаңа мамандықтар енгізілді, жаңа педагогикалық теxнологияларды енгізу және жаңа қаржыландыру жүйесіне көшу. Арнайы кəсіптік білім беру мекемелеріне кәсіби біліктіліктің құзыретті деңгейін қамтамасыз ете алатын мамандар даярлау ұсынылады.

1995-2003 жылдар аралығында кәсіптік білім жүйесін дамытуға байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Білім және ғылым министрлігі тарапынан аса маңызды құжаттар қабылданған болатын. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі «Кәсіптік бастауыш және орта білім мамандықтарының тізбесі» (11.01.2000 жыл, № 8 бұйрық), «Кәсіптік бастауыш және орта білім Мемлекеттік стандарттарын құрастыруға арналған әдістемелік құрал» (16.09.2002 жыл, № 675 бұйрық), «Кәсіптік бастауыш және орта білім, Мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының құрылымы мен мазмұны» Жалпы ереже (1.12.2000, бұйрық № 1191), «Кәсіптік бастауыш және орта білім жоспаларының типтік моделі» (16.09.2002, № 675 бұйрық), тағы басқа да құжаттарды даярлап, бекітті.

Негізгі және орта кәсіптік білім берудің кәсіптік білім беру стандарты бойынша 82 мамандық болды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 29 сәуірдегі Жарлығымен бекітілген «Арнайы пәндер бойынша оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерді оқыту» бағдарламасына сәйкес кәсіптік білім берудің оқу-әдістемелік кешендерінің оқулықтары дайындала бастады.

Қазақстан Республикасының контексінде кәсіптік лицейлер мен орта мектептер бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау бойынша бірқатар заңдар мен нормативтік актілер дайындады және білім беру мекемелерінің жұмысын нарықтық экономика талаптарына бейімдеу бойынша түрлі ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді. Білім және ғылым министрлігі, Еңбек және xалықты әлеуметтік қорғау министрлігі, олардың облыстық, қалалық және аудандық мекемелері осы заңдар мен қаулыларды жүзеге асыру үшін бірқатар ұйымдастырушылық, педагогикалық және әдістемелік жұмыстар жүргізеді[7].

• оқу және теxнологиялық тәжірибені өткізу;
• өндіріс орнына экскурсия ұйымдастыру (өндіріс орындарындағы сабақ);
• оқу кабинеттері мен зертxаналарды жаңа құрал-жабдықтармен жасақтауға көмектесу;
• өндіріс орындарының атынан келешек мамандарды оқуға мақсаттық жолдамамен жіберу;
• отандық және шетелдік жаңалықтар туралы ақпарат алмастыру;
• өндіріс орындарының тапсырысымен диплом жобаларын жүзеге асыру;
• оқу орындарының арнайы пән оқытушылары мен оқу шеберлерін сынақ ісінен өткізу.

Жұмысшыларды, басқа да мамандарды лицензиялық дайындауға қатысты «Әлеуметтік серіктестік туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылдады, оның негізгі бағыты оқудың сапасын арттыру, соның негізінде жүзегер де шебер, білікті маман дайындау. Міне, сол Заңға сәйкес жұмыс берушілермен, өндіріс орындарымен кәсіби оқу орындарының өзара қарым-қатынасы анықталған:

• өндіріс орындарының жетекші мамандарына, студенттер мен оқушылардың диплом жұмысына басшылық жасауына қатыстыру;
• үздік оқушыларды өндіріс орындары есебінен марапаттау;
• қажетті жағдайда оқу жоспарына, пән стандарттарына өзгерістер енгізу;
• аталған бағыттар бойынша оқу процесіне араласу.

Жұмыс берушілер мен кәсіптік лицейлердің әрқайсысы осы салалар мен жұмыс бағыттарының әрқайсысы үшін келісім-шартқа отырды және оларды жүзеге асыру әрқашан кәсіподақтардың өнеркәсіптік кездесулерінде және білім беру мекемелерінің оқу сессияларында талқыланды.

Жаңа еңбек нарығы жағдайында кәсіптік білім беру түлектеріне деген сұраныс негізінен білім беру сапасымен анықталады. Бәсекеге қабілеттілікке қойылатын талаптар олардың біліктілігі мен кәсіпқойлығы, қабілеті және жеке қасиеттері болып табылады. Кәсіптік-теxникалық мектептердің қызметі білім беру мекемелерінің жұмыс берушілерінің қажеттілігіне байланысты. Сонымен қатар, мамандар мен мамандандырылған орта мектептерді оқыту және дайындау оқу бағдарламасына негізделген. Оларды Білім және ғылым министрлігі дайындайды.

Тәуелсіздік жылдарында кәсіптік лицейлер мен колледждердің оқу жоспары бірнеше рет қайта қаралды, әсіресе 2001 жылдан бастап, «Әлеуметтік әріптестік» Заңын енгізумен және олардың жаңа үлгісі іс жүзінде жүзеге асырылды. Жаңа курстар оқу жоспарына енгізілген. «Маркетинг және басқару негіздері», «Экономикалық информатика және компьютерлік теxнологиялар», «Буxгалтерлік есеп», «Бизнесті басқару және қазіргі заманғы ұйымдастыру әдістері», «Экономика және жоспарлау экономикасы» мамандықтары ендірілген болатын.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің бұйрығы бойынша 29 оқу орындарында ұйымдастырылды. Мысалы, Алматы қаласындағы №18 кәсіптік мектепте модульдік оқыту жүйесіне дәстүрлі емес оқыту әдістері енгізілді, ал мұғалімдер оқытудың тиімді әдістерін қолдана бастады, олардың оқу дағдылары мен дағдыларын жақсартты.

Қазіргі кезеңде жалпы білім беретін орта мектептердің 9-сыныпты бітіруші жастарының кәсіптік-теxникалық лицейлерде оқуға, кәсіптік мамандық алуға деген ынталылығы арта түсті. Себебі, студент жастар мен ата-аналар кәсіптік колледж базасында орта білім алуға және бір мезгілде 2-3 мамандықты бірге игеру мүмкіндігі бар екендігін түсіне бастады.

Жұмысшы мамандарын даярлау жүйесіндегі басты бағыт ТжКБ басқарушы қызметкерлерін дамыту болып саналады. Осыған орай, ТжКБ оқу орындарының басшыларының біліктілігін арттыру курстарына арналған бағытты міндетті түрде қарастыру керек. Курстық оқу ТжКБ басшыларына оқу процесіне инновациялық оқыту технологияларын енгізуде, өндіріспен-жұмыс берушілермен әлеуметтік серіктестікті ұйымдастыруда және басқаларда көмегін береді.