Үлкен жастағы мектепке дейін жастағы логикалық ойлауды дамыту.

Төлеутай Айжан Серікбайқызы
Кияшева Н.Р.
«Алмагүл» бөбекжайы КМҚК

 Мектепке дейінгі жастағы тәрбиенің негізгі міндеттерінің бірі – уақтылы танымдық даму. Танымдық дамудың маңызды жағы-ойлау. Ойлау-бұл адам танымының ең жоғарғы сатысы-бұл шындықтың жанама жалпыланған көрінісі. Ойлау процесінде заттар мен құбылыстардың маңызды қасиеттері, олардың өзара байланысты, заңдылықтары көрінеді. Ойлаудың маңызды қасиеттер мен объектілерді бейнелеуге бағытталуы оған аналитикалық және синтетикалық сипат береді, бұл барлық танымдық әрекеттерді реттеу функциясын қамтамасыз етеді.

Мектепке дейінгі білім беру жүйесі басым міндеттердің бірі балалардың ойлауын дамыту болып табылады. Ойлау-бұл ең жоғары танымдық процесс. Ойлау-бұл теориялық және практикалық іс-әрекеттің ерекше түрі, оған кіретін іс-әрекеттер мен операциялар жүйесін индикативті-зерттеу, танымдық трансформациялық сипатта ұсынады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың ойлауының даму ерекшеліктерін көптеген психологтар зерттеді: Л. С. Выготский, А. В.Запорожец, П. Я. Халперин, В. В. Давыдов, А.Н. Леонтьев, Ж. Пиагет, Н. Н. Поддяков, С. Л. Рубинштейн және т.б.

Сөйлеу баланың танымдық іс-әрекетіне өте ерте енеді. Балалардың сөйлеуін қосқанда, логикалық ойлау да дами бастайды. Осыған байланысты, үлкен мектеп жасына дейінгі балаларда терең білім мен жоғары танымдық белсенділікті қалыптастырудың бір тәсілі-логикалық ойлауды дамыту. Логикалық ойлау дегеніміз-сөзбен жұмыс жасау және ойлау логикасын түсіну қабілет.

Логикалық ойлау мектепке дейінгі жаста дами бастайды. Мектепке дейінгі балалық шақтың бірінші жартысынан екінші жартысына ауысу кезінде жасқа байланысты неоплазма ретінде ішкі ұстаным шартты болады. Ішкі ұстанымды шартты жағдайға айналдырудың нәтижесі-нақты шындықтан бөліну, қызметтің өзі мен оның ішкі жоспары үшін іс-әрекеттің бифуркациясы. Ішкі немесе ақыл-ой жоспары, іс-шаралар жоспары оны жоспарланған және бағаланатын жоспарға айналдырады. Бейнелеу, мысалы, мінез-құлықты ауызша реттеуге жол беріп, фонға түседі. Ал сот шешімдерінің үйлесімділігі мен сәйкессіздігі мәселесі мұнда бірінші орынға шығады. Осыған байланысты ойлаудың бұл түрі логикалық деп аталады. Дәл осы ойлау түрі табиғат пен қоғамның дамуын анықтайтын ең жалпы заңдылықтарды анықтауға мүмкіндік береді. Ойлаудың осы түрінің арқасында бала ойлау міндеттерін ең абстрактілі түрде шеше алады. Үлкен мектепке дейінгі жастағы баланың ойлауының маңызды ерекшелігі-белгілі бір логикалық жүйенің салыстырмалылығын көру және анықтамалық жүйенің салыстырмалылығына байланысты қайшылықтардан аулақ болу.

Балалардағы логикалық ойлауды дамыту кем дегенде екі кезеңнен өтеді. Олардың біріншісінде бала объектілер мен іс-әрекеттерге қатысты сөздер туралы білімді игереді, проблемаларды шешуде оларды қолдануды үйренеді, ал екінші кезеңде ол қатынастарды білдіретін ұғымдар жүйесін біледі және ойлау логикасының ережелерін үйренеді. Соңғысы, әдетте, мектептің басталуына қатысты.

Н. Н. Поддяков мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлауға тән ішкі іс-қимыл жоспарын қалай қалыптастыратынын арнайы зерттеп, осы процестің кіші жастан үлкен мектеп жасына дейінгі дамуының алты кезеңін анықтады.

Бұл кезеңдер келесідей.

1. Бала әлі де ақыл-ойында әрекет ете алмайды, бірақ ол қазірдің өзінде қолдардың көмегімен заттарды басқара алады, проблемаларды көрнекі және тиімді түрде шеше алады, проблемалық жағдайды сәйкесінше өзгерте алады.
2. Баланың сөйлеуі мәселені шешу процесіне енгізілген, бірақ ол оны тек визуалды-тиімді жоспарда басқаратын заттарды атау үшін қолданады. Негізінен, бала әлі де «қолдарымен және көздерімен» мәселелерді шешеді, дегенмен сөйлеу түрінде олар практикалық әрекеттің нәтижесін білдіріп, тұжырымдай алады.
3. Мәселе бейнелі түрде объектілердің көріністерін айла-шарғы жасау арқылы шешіледі. Бұл жерде, мүмкін, мәселенің шешімін табу үшін жағдайды өзгертуге бағытталған әрекеттерді орындау жолдары саналы және ауызша көрсетілуі мүмкін. Сонымен бірге іс-қимылдың соңғы (теориялық) және аралық (практикалық) мақсаттарының ішкі жоспарында саралау жүреді. Нақты практикалық іс-әрекеттің орындалуынан әлі ажыратылмаған, бірақ жағдайды немесе мәселенің жағдайларын өзгерту әдісін теориялық түсіндіруге бағытталған дауыстап ойлаудың қарапайым формасы бар.
4. Тапсырманы бала алдын-ала жасалған, ойластырылған және ішкі ұсынылған жоспарға сәйкес шешеді. Ол осындай мәселелерді шешудің алдыңғы әрекеттері барысында жинақталған жад пен тәжірибеге негізделген.
5. Мәселе ақыл-ойдағы іс-қимыл жоспарында шешіледі, содан кейін ақыл-ойдағы жауапты нығайту және оны одан әрі сөзбен тұжырымдау үшін сол тапсырманы визуалды-тиімді жоспарда орындайды.
6. Мәселені шешу тек ішкі жоспарда дайын ауызша шешім шығарумен, кейіннен объектілермен нақты, практикалық іс-әрекеттерге жүгінбестен жүзеге асырылады.

Н. Н. Поддяков балалар ойлауының дамуын зерттеуден жасаған маңызды қорытынды — балаларда ақыл-ой әрекеттері мен операцияларын жетілдірудегі кезеңдер мен жетістіктер толығымен жойылмайды, бірақ қайта құрылады, жаңа, жетілдірілгендермен ауыстырылады. Олар «ойлау процесін ұйымдастырудың құрылымдық деңгейіне «айналады және»шығармашылық мәселелерді шешудің функционалды қадамдары ретінде әрекет етеді». Жаңа проблемалық жағдай немесе міндеттер туындаған кезде, осы деңгейлердің барлығы оны шешу процесін салыстырмалы түрде тәуелсіз және сонымен бірге оны шешудің тұтас іздеу процесінің логикалық байланысының құрамдас бөлігі ретінде іздеуге қосылуы мүмкін. Басқаша айтқанда, балалар интеллектісі осы жаста жүйелік принцип негізінде жұмыс істейді. Онда ойлаудың барлық түрлері мен деңгейлері ұсынылған және қажет болған жағдайда бір уақытта жұмысқа қосылады.

Ойлауды дамыту мәселесіне ерте жастан бастап назар аудару керек. Балада ойлаудың пайда болуы-бұл таным дамуының жаңа, сапалы жаңа кезеңі, ол заттардың, құбылыстардың сыртқы белгілерін қабылдаудан олардың арасындағы ішкі, маңызды байланыстар мен өзара тәуелділіктерді бейнелеуге көшумен сипатталады. А. Н. Леонтьев ойлауды адам танымының жоғарғы сатысын құрайтын объективті шындықты бейнелеу процесі ретінде анықтады. Мектепке дейінгі жаста балаларда концептуалды, ауызша және логикалық ойлау қалыптаса бастайды. Бұл ойлаудың жетекші операцияларының бірі-салыстыру. Сондықтан логикалық ойлауды дамытуға көп көңіл бөлу керек. Мектепке дейінгі жастағы ауызша-логикалық ойлау 4-5 жастан бастап табуға болатын ауызша ойлауды қолдану мүмкіндігін білдіреді. Кіші мектеп жасына дейінгі балаларда ойлаудың қарапайым формаларым пайда болады, олар ойдың жеке тұлғадан жалпыға дейінқозғалысын да, шегеру ээлементтерін де қамтиды, бірақ бұл зияткерлік процестер балаларда белгілі бір жағдайларда ғана пайда болады. Оған құбылыстар арасындағы қатынастар мен қатынастармен нақты танысуды қамтамасыз ететін қызметті ұйымдастыру қажет.

Үлкен мектепке дейінгі жастағы логикалық ойлауды дамытудың маңызды ерекшелігі-оның алғашқы жалпылауы іс-әрекетпен байланысты. Бала «әрекет етеді» деп ойлайды.  Сондай-ақ, бала жеке тәжірибесі немесе басқа адамдардың байқауларынан белгілі және қол жетімді оқшауланған фактілерге сүйене отырып ойлайды.

Осылайша, үлкен мектеп жасына дейінгі балалардың логикалық ойлауының даму ерекшеліктері бір сатыдан екінші сатыға көшу болып табылады. Біріншісінде, 5 жастан бастап, бір ішкі позицияны екіншісіне өзгерту табиғи түрде немесе сыртқы көмекпен жүзеге асырылады, ал екіншісінде ол өздігінен жүзеге асырылады. Сөйлеу осы жаста логикалық ойлаудың дамуына үлкен әсер етеді.

Д. Б. Элькониннің пікірінше, ойлауды дамытудағы ең тиімді әдістер ойын жаттығулары болып табылады, өйткені мектепке дейінгі балалық шақта ойнау жетекші қызмет түрі болып табылады. Ойын барысында бала алдымен эмоционалды, содан кейін интеллектуалды түрде адами қатынастардың бүкіл жүйесін игереді. Бұл ойлауды дамытуға, мақсаттар мен оларға қол жеткізудің құралдары арасындағы қатынасты ашуға және сол арқылы баланың тәжірибесін кеңейтуге мүмкіндік береді. Эльконин логикалық ойлауды дамыту кезінде дидактикалық ойындарды қолдану өте орынды деп санайды, бұл ересектер балаларға білім беру және оқыту мақсатында жасаған оқу ойындары.

Ойлаудың сәтті қалыптасуы, баланы оның дамуының барлық кезеңдерінде оқыту мен тәрбиелеудің маңызды факторы, сондай-ақ мектеп жасына дейінгі баланың оқу іс-әрекетіне көшуінің қажетті шарты.

Әдебиеттер:

1. Выготский, Л.С. Мышление и речь / Л.С. Выготский — М: Лабиринт 1996 г.
2. Поддьяков Н. Н. К вопросу о развитии мышления дошкольников // Хрестоматия «о возрастной и педагогической психологии.—Ч. II.—М., 1981.
3. Р. С. Немов. Психология. В 2-х кн. Кн. 2. Психология образования — М.: Просвещение: Владос, 1994 — 496 с
4. Р. С. Немов. Психология. В 3-х кн. Кн. 1,. Общие основы психологии. — М.: Владос, 2000 — 575 с.
5. С. Л. Рубинштейн. Основы общей психологии. // — СПб.: Питер, 2001−720 с.
6. Психология человека от рождения до смерти. // Под ред. А. А. Реана.- СПб.: Прайм — Еврознак, 2002 — 656 с.
7. Детская психология: / / Под ред. Я. Л. Коломенского, Е. А. Панько. — Минск: Изд-во Университетское, 1988. — 398 с