«Химия», «Биология» «Физика» сабақтарында оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру

Қарағанды қаласындағы  химия- биология
бағытындағы Назарбаев Зияткерлік мектебі

Казбекова Меруерт Турлыбековна, химия пәні мұғалімі
Нурсеитова Сәуле Кадырхановна, биология пәні мұғалімі
Жолдыбаева Карлыгаш Болатовна,  биология пәні мұғалімі
Касымбаева Бахыт Айткеновна,физика пәні мұғалімі

            Мақалада химия, биология, физика сабақтарында функционалдық сауаттылықты дамытуға арналған тапсырмалар үлгілері келтірілген.  Бұл тапсырмалар үлгілері «Жылдамдық» конецептісі тақырыбында қарастырылған. Химия пәнінің үлгісі математикалық сауаттылықты дамытуға бағытталса, биология пәнінің тапсырмасы оқу сауаттылығына, физика пәні тапсырмасы өмірлік мәнмәтінмен тығыз байланысты есептеуге негізделген.

Қазіргі таңда қоғам мен экономика жаңа білімді меңгере алатын, оларды жаңа жағдайларға қолдана алатын, туындайтын мәселелерді шеше алатын мамандарға тапшы, яғни функционалдық сауатты мамандарға сұраныс жоғары деңгейде десе болады. Функционалдық сауаттылық адамның өмір бойы алған білімін адам қызметінің әртүрлі салаларында өмірлік міндеттердің кең ауқымын шешу үшін пайдалану қабілеті ретінде анықталады. Бұл анықтама PISA халықаралық зерттеу бағдарламасында қолданылатын анықтамаға сәйкес келеді. PISA зерттеуі негізінен 15 жастағы студенттердің алған білімдерін, дағдыларын өмірдің әртүрлі мәселелерін шешу үшін пайдалану қабілетін бағалайды. Функционалдық сауаттылықтың негізгі құрамдастары болып математикалық сауаттылық, оқу сауаттылығы, жаратылыстану сауаттылығы, қаржылық сауаттылық, жаһандық құзыреттер және креативті ойлау болып табылады.

НЗМ-нің оқу бағдарламасы (NIS Programm) функционалдық сауаттылықты дамытуға бағытталған. Оқу бағдарламасы жаратылыстану ғылымдарында зертханалық және тәжірибелік жұмыстарды кең қарастырады.  Мысалы, химиялық тәжірибе зерттеу мәселелерін шешуге мүмкіндік береді, оқу процесінде оқушылардың өмір сүру қауіпсіздігі тұрғысынан әртүрлі жағдайларды талдау қабілетін қалыптастырады. Тәжірибе жүргізу үшін оқушылар жұмыс нұсқаулығын оқып, осы нұсқаулықты қатаң ұстануы керек. Мектептен тыс талаптар да сондай  болады: өмірде әртүрлі тұрмыстық химикаттарды, дәрі-дәрмектердің құрамын пайдалану туралы нұсқаулар мен белгілерді оқи білу керек.

Химия сабағында 9.3.2.2 «реакция жылдамдығына әсер ететін факторларды анықтау және оларды бөлшектердің кинетикалық теориясы тұрғысынан түсіндіру» оқу мақсаты бойынша: «температураның, концентрацияның және бөлшектердің мөлшерінің реакция жылдамдығына әсері» зертханалық тәжірибені ұйымдастыруды және жүргізуді қарастырайық. Натрий тиосульфаты тұз қышқылымен әрекеттесіп, күкірт пен күкірт диоксидін түзеді. Күкірттің сары суспензиясының пайда болу уақытын оқушылар нәтижелер кестесіне толтырады және көрсетілген формула бойынша жылдамдықтың өзгеруін есептейді. Тәжірибе нәтижелерін талдау үшін оқушыларға тәжірибетік мәліметтер кестесін құруды ұсынамыз. Осы орайда графикті құру кезінде оқушылардың әдетте жіберетін қателіктеріне тоқталайық.  Графикті  құруда әдеттегі қателік — зерттелетін көрсеткіштер туралы деректердің болмауы немесе толық көрсетілмеуі  болып табылады. Тәуелді және тәуелсіз айнымалылар үшін координаталық осьтерді дұрыс таңдамау: натрий тиосульфатының концентрациясы (М) тәуелсіз айнымалы болып табылады және мәндерді ОХ осіне қою керек, ал тәуелді айнымалы — яғни реакция жылдамдығынің  мәндері  ОУ осіне қойылады. Тәжірибелік деректерді график түрінде көрсеткен кезде келесілерді көрсету қажет:  графиктің атауы,  шамалардың өлшем бірліктері.

Нәтижелерді талдау үшін тұжырымдар мен қорытындыны қалыптастыруға ықпал ететін сұрақтарды қосуға болады. Оқушыларға тәжірибені жақсарту бойынша ұсыныстар жасауға кеңес береміз. Графиктің көлемі құру алаңының кемінде 70% — ын құрауы керектігін айта кету керек. Оқушылар реакция жылдамдығына әсер ететін заттардың концентрациясының әсері бойынша тәжірибе жасады. Жұмыс нәтижелері бойынша жұмыс парағы жасалды. Температураның реакция жылдамдығына әсерін зерттеу үшін оқушыларға  «төңкерілген» тәжірибе моделін қолдана отырып, дайын деректерді өңдеуді ұсынуға болады. Бұл әдіс оқушыларға  шынайы тәжірибелік жолмен анықталған ғылыми фактілер,  мәліметтер туралы түсініктерін дамытуға мүмкіндік береді. Оқушылар реакция жылдамдығын дайын мәліметтер бойынша есептейді. Реакция жылдамдығының температураға тәуелділігін зерттеу — график түрінде ұсынылуы мүмкін.

Сурет-1. «Температураның, концентрацияның және бөлшектердің мөлшерінің реакция жылдамдығына әсері» зертханалық тәжірибесінің нұсқаулығы мен толтыру үлгісі.

Биология сабақтарында оқушылардың жаратылыстану, оқу сауаттылығын қалыптастыруға көптеген мүмкіндіктер бар: алған білімдерін практикада қолдануға және әлеуметтік бейімделу процесінде пайдалана білуге ​​үйрету; құбылыстарды, процестерді түсіндіру; гипотезаларды ұсыну; сұрақтар қою және оларға жауап беру; талдау және синтез, зерттеу, тәжірибе жасау және бұрын алған білімдерін қатыстыра отырып қорытынды жасау. Бұған құзыреттілікке негізделген тапсырмаларды, эксперименттік жұмыстарды және зерттеулерді қамтитын әдістемелік құралдар көмектеседі. Биологияны оқыту барысында оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту мәселесі жағдаяттық тапсырмаларды шешу және білімді жаңа жағдайларда өз бетінше қолдана білу қабілеттерін қалыптастыру аспектісінде жүзеге асырылады. Біз сабақтарымызда жағдаяттық тапсырмаларды қолданамыз. Олар оқушыларға ақпаратпен жұмыс істеуде интеллектуалдық операцияларды бірізді меңгеруге мүмкіндік береді: танысу-түсіну-қолдану-талдау-синтездеу-бағалау. Жағдаяттық тапсырмалар оқу материалын, қосымша ақпаратты және қажетті білімді меңгерту бойынша жұмысты ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Тапсырмалар оқушылар оқулық мәтінімен және басқа ұсынылған ақпарат көздерімен жұмыс жасайтындай, сұрақтарға жауап таба алатындай, эксперименттер жүргізетіндей, ақпаратты талдап, синтездей алатындай етіп құрастырылады. Жағдаяттық тапсырмалар биологиялық, интеллектуалдық, коммуникативті құзыреттіліктерді қалыптастыруға мүмкіндік береді.

Екінші аспект – биология сабағында жұмысқа ұсынылатын оқулық мәтінімен және басқа да дереккөздермен жұмыс істеу барысында мағыналық оқу дағдыларын қалыптастыру. Мағыналық оқу дағдыларын қалыптастыру функционалдық сауаттылықтың қажетті шарты болып табылады, мәтін мазмұнын мүмкіндігінше дәл және толық түсіну, алынған ақпаратты практикалық түсіну, оны бар біліммен салыстыру, түсіндіру, бағалау және орындау кезінде қолдана білу. Биология және басқа пәндер бойынша оқу, тәрбиелік және танымдық мәтіндерді пайдалана отырып ұсынылған тапсырмаларды орындау. Бұл жұмыс әрбір биология сабағында (жұптық, топтық, жеке жұмыс) алған білімдерін бақылауда, жобаларды орындауда, зертханалық және практикалық жұмыстарда қолдана отырып өткізіледі.

Тәжірибеде мәтінмен жұмыс істеудің келесі әдістерін қолданамыз:

— мәтінмен жұмыс: ақпаратты іздеу және түсініп оқу;

— мәтінмен жұмыс: ақпаратты түрлендіру және оны түсіндіру;

-мәтінмен жұмыс: ақпаратты бағалау;

-жаңа біліммен байыту арқылы әлеуметтік және өмірлік тәжірибені меңгеру.

Негізгі оқу дағдылары:

1) Мәтінде нақты берілген ақпаратты анықтау.

2) Мәтіннен терминдердің мағынасын табу.

3) Мәтіннің әртүрлі бөліктеріндегі ақпаратты салыстыру.

4) Мәтіндегі әрекеттер тізбегін орнату.

5) Мәтіннің жеке бөліктерінің негізгі идеясын анықтау.

6) Мәтіндегі ақпаратқа сүйене отырып, қорытынды жасау.

7) Мәтіннен ақпаратты графиккежәне керісінше түрлендіру.

8) Мәтіндегі ақпаратты топтаңыз немесе жіктеңіз.

9) Мәтіндегі қажет емес ақпаратты белгілеу.

Пәнаралық интеграцияға арналған тапсырмалардың кейбір мысалдарын қарастырйық:

1. Фермент белсенділігіне температураның әсерін көрсететін графикті анықтаңыз.
2. Төменде берілген «Адамның тыныс алуының реттелуі» мәтінінен үш қатені тап. Қате жіберілген сөйлемдердің санын көрсетіп, дұрыс жауабын жазыңыз.

(1) Адамның тыныс алуы мен шығаруы жүйкелік және гуморальды реттелу арқылы бақыланады. (2) Тыныс алу орталығы адамның аралық миында орналасқан. (3) Тыныс алу орталығында тыныс алу және тыныс шығару орталықтары бар.(4) Тыныс алу кезінде кеуде қуысының көлемі ұлғаяды, ондағы қысым атмосфералық қысымнан аз болады.

(5) Тыныс алуды реттейтін негізгі гуморальды фактор қандағы оттегінің концентрациясы болып табылады. (6) Тыныс алу кезінде ішкі қабырғааралық бұлшықеттер жиырылады.

(7) Тыныс алу кезінде ішкі қуыстағы қысым төмендейді.

3. Зәр шығару жүйесіндегі зәр түзілуінің жүру ретін берілген тұжырымдар бойынша анықта. Дұрыс реттілікті тұжырымдар сандарымен көрсетіңіз.

1) нефрон капсуласындағы қан фильтрациясы

2) зәрдің жинақтаушы түтікшеге жиналуы

3) зәрдің бүйрек астаушасына жиналуы

4) зәрдің иірімі каналдары арқылы жылжуы

5) несепағар арқылы зәрдің жылжу

4 «Реттелу» мәтінін оқыңыз. Сұраққа жауап беру үшін тиісті жауапты белгілеңіз. Әрбір мәлімдеме үшін «Иә» немесе «Жоқ» тұсына қанатша (V ) белгісін қойыңыз.

5. Оқушы көмірсулардың қалпына келтіретін (қалпына келтіретін) қасиеттерін зерттеді, нәтижесінде:

А) 1 сынауықта – кірпіш қызыл түсті ерітінді, 2 сынауықта – көк түсті ерітінді. Екі сынауықтағы  көмірсуларды анықтаңыз.

1 сынауықта  ………………………………………….

2 сынауықта …………………………………………..

В) Бұл зерттеу нені көрсетеді және реакция кезінде қандай элемент тотықсызданады (реакция теңдеуін жазуға болады)

С) Жоғарыдағы зерттеуде 2-ші сынауықтағы заттың түсі өзгерген жоқ. Себебін түсіндіріңіз

Физика сабағында өмірлік мәнмәтінмен тығыз байланысты сұрақтарды қарастырайық:

Тапсырма №1. Найзағай

Бір топ балалар қала сыртында серуендеді. Олар найзағайды көріп, біраз уақыттан кейін күн күркірегенін естіді.

Сұрақ 1. Арақашықтық

Егер олар ауадағы дыбыс жылдамдығы шамамен 330 м/с екенін еске түсірсе, балалар разряд болған жерге дейінгі қашықтықты қалай бағалай алды?

Жауабы: найзағай мен күн күркіреуінің арасындағы уақытты өлшеу керек. Бақылаушылардан найзағай түсетін жерге дейінгі қашықтық ауадағы дыбыс жылдамдығына уақыттың көбейтіндісіне тең.

Сұрақ 2. Арақашықтық және өлшеу дәлдігі

Балалар екі топқа бөлінді. Олардың әрқайсысы уақытты өлшеп, қашықтықты анықтады. Бірінші топтың есептеу нәтижелері 1-кестеде келтірілген.

Кесте 1.

Екінші топтың есептеу нәтижелері 2-кестеде келтірілген.

Кесте 2.

Төмендегі мәлімдемелердің қайсысы екі топ үшін де дұрыс, егер найзағай түсетін жерге дейінгі қашықтық 4200 м болса.

Жауабы: А нұсқасы

Сұрақ 3. Найзағай

Найзағай кезінде биік ағаштар немесе ғимараттар жоқ далада немесе кең алқапта өзіңізді қалай ұстау керектігін түсіндіріңіз.

Жауабы: даладағы немесе кең алқаптағы найзағай кезінде сізге отыру керек және найзағайды күтуіңіз керек, өйткені найзағай ең жоғары нысанға тиеді, сондықтан денсаулыққа үлкен қауіп төндіреді.

Қорытынды: Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру-күрделі, жан- жақты, жүйелі  процесс.  Осыған байланысты мұғалімдер өмірлік мәнмәтінмен практикалық-бағдарланған сипаттағы тапсырмаларды көбірек құрастырып, қолдануы, қорытындыда жаратылыстану-ғылыми сауаттылықты және креативті ойлауды қалыптастыруға баса назар аудара отырып, тәжірибені дұрыс және сауатты жүргізуі қажет. Оқуға деген қызығушылықтың дамуы үшін сабақтар тәжірибелік және зерттеу контекстінде болуы керек.

Қолданылған әдебиенттер:

1. Жаратылыстану-ғылыми цикл пәндері бойынша жоғары мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын қалыптастыру ерекшеліктері. Әдістемелік құрал. – Астана: ұлттық білім академиясы. Ы. Алтынсарин, 2013. – 48 б.
2. Оқушылардың жаратылыстану-ғылыми сауаттылығы: оқу құралы «педагогикалық өлшемдер орталығы» филиалы; «Назарбаев Зияткерлік мектептері»ДББҰ. – Астана, 2014.
3. Негізгі мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту: педагогтарға арналған әдістемелік құрал / Л.Ю. Панарина, И.В. Сорокина, О.А. Смагина, Е.А. Зайцева. – Самара: СИПКРО, 2019. — б.
4. PISA-ның оқу, математикалық, жаратылыстану, қаржы пәндері бойынша ашық тапсырмаларының мысалдары сауаттылық және тапсырмаларды бірлесіп шешу, https://krippo.ru/files/PISA/task.pdf,

https://fioco.ru/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D1%80%D1%8B-%D0%B7%D0%B0%D0%B4%D0%B0%D1%87-pisa

5. Функционалдық сауаттылық-цифрлық білім беру, https://sites.google.com/site/cifroeobrazovanie/funkcionalnaa-gramotnost

1. Химия сабақтарында функционалдық сауаттылықты қалыптастыру, https://www.youtube.com/watch?v=Z4Cg1bSWSYc

https://onlinemektep.org/schedule