Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Ақмола облысы.
Жақсы ауданы.
Ишимское ауылы
Ишимское орта мектебі
Бастауыш сынып мұғалімі:
Ташетова Баглан
Өлді деуге бола ма, айтыңдаршы,
өлмейтұғын артына сөз қалдырған…
Заманның әрбір дәуірінде халық өзінің рухани көшбасшыларының мұраларына қайта оралып соғып отыратыны – өмір заңдылығы. Міне, ұлы ақын Абай да осындай тұлға. Дана суреткердің шығармалары кез-келген уақытта өзекті, дәуір тынысын дөп басып, жұрттың көкейіндегі сұрақтарға жауап береді.
Ілкімді ізденіс пен зерделі зерттеу нәтижесінде дүниеге келген бұл сүбелі еңбекте қазақ руханиятының толағай тұлғасы, ұлы ақын, әлемдік деңгейдегі ойшыл Абай Құнанбайұлының шығармаларындағы теңіздей терең ой, астарлы ақиқат, тылсым да тұңғиық сырлар туралы тұжырым-пайымдар жасалған.
Бұл жыл – ұлы мереке. Қазақ елі ғана емес, дүйім түркі жұртшылығы мен әлем халықтары мойындаған Абай Құнанбайұлының 175 жылдығы. Биылғы тышқан жылы оңай басталған жоқ. О бастан түрлі апаттар мен миллиондаған жан-жануарды жойған өртпен басталып, ендігі, әлемге қасқағым сәтте тараған аурумен жайылды. Осы тұста, әлемді бір мезетте ортақ хәлге тіреген мына жағдай адамзатты ойландырмай қоятыны сөзсіз. Пенденің көртышқандай айнала жүгіре берген заманда бір ойланып, өз өмірімізге есеп беру сәті де келген сыңайлы. Бұл зерттеу жұмысы осы жайлы болмақ. «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» Абай атам айтпақшы, әлем халқын түр-түсіне, ұлт пен ұлысына, ақ-сары-қарасына қарамай біріктіріп тұрған, барлығымызға ортақ табиғатымыз турасында. Табиғатты суреттеуде еңбектері елеулі Абай атамыздың шығармашылығы басты назарда болмақ.
Қазіргі кезде Абайдың туындылары әлем өркениетіне мәшһүр болуда. Осылайша адамзаттың асыл перзенті сан түрлі ұлт пен ұлысты, халықтар мен мәдениеттер өркениетін жақындастыруда. Абай күллі көзі ашық, көкірегі ояу жандар үшін рухани азық, рухани игілік. Абай технологияның болмаған кезінде-ақ төрт қасиетті кітаптың, ғұлама-философтардың ілімін меңгерген «алтыншы көзі» бар, қасиеті әлі де бірталай ғасырларға жететін ерекше тұлға. Табиғатты суреттеуде Абайдың қазіргі заманда рөлі зор. Бүгінгі күнде оны қазақ халқының экологиялық тәрбиесін салушы ретінде де қарастырсақ та, артық етпейді, тіпті, өзекті болмақ. Себебі, бүгінгі қоршаған ортамыздың экологиялық ахуалы адамзаттың табиғатқа ықпалынан туды және бұл күллі тіршілік үшін қауіп төндіріп отыр. Ал халқымыздың жоғын жоқтайтын, заманын суреттейтін жыршысы ұлы Абай табиғатты поэтикалық, әсем тілмен суреттегенде де елінің тіршілік тынысымен бірлікте алды.
«Абай жолының» бір тарауы «Қияда» деп аталса, ол – Абай рухани өсуінің қия-шыңына шықты дегенді білдіреді. Бірақ кім хақиқатқа жетіп, тылсым сыры ашса, сол адам жұмбақ жанға айналмақ. Қысқасы, ұлт ұстазы жалпыадамзаттың ұстазы сатысына өтті. Абай «Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла» (1898 ж.) деуімен осыған меңзеген ғой. Қиядағы Абайдың құпия қырларына ой жүгіртелік.
Абайдың жұмбағы неде? Ол – тылсым әлемді, дүниенің көрінбеген сырларын танып, сезе білгендігі. Фәни өмірден басқа өмір бар екенін озып туған кемеңгер ғана біледі. Бұл қасиеттілікті діни әдебиетте әулиелік, я болмаса «алтыншы сезімнің» ашылуы дейді. Дәлелге имам әл-Ғазалидің әлем мойындаған «Ихйа» трактатына жүгінелік. Трактаттың «О сущности любви ко Всевышнему» баянында шығыс ғұламасы былай деп жазады: «Если… утверждать: Аллах не познается с помощью пяти чувств…, то это приводит к заключению, что характерной особенностью человека является шестое чувство, которое можно назвать разумом, либо светом, либо сердцем, но как бы ты его ни называл, оно все равно есть. Внутренний разум сильнее явного разума, а сердце для познания лучше, чем глаза».
Жаратушы Иемізді адамның бес сезімі (арабша – хауас сәлим заһири) арқылы тану мүмкін емес. «Ақыл мен хауас (Тәңірінің) барлығын білмейді, (Оны) жүрек сезедүр»,- дейді Абай. Алтыншы сезім деген болмыс, бөлек қасиет бар. Ойшылдың «жүрек сезедүр» дейтіні сол. Оны ішкі ақыл-ес, сәуле, мейлі, жүрек деп атаймыз ба – бәрібір. Гәп бұл ерекше қасиет, бұл ішкі түсік бар екендігінде дейді әл-Ғазали. Міне, қазақ данасы сол «алтыншы сезім» иесі. Оған Абайдың 1897 жылғы «Көк тұман – алдындағы келер заман», «Алла деген сөз жеңіл» деген өлеңдері мен «Сократ хакімнің сөзі» деген ғақлия сөзі негіз болады. Осы пікірді сонау 1920 жылдары татар ғалымы Абдрахман Сағди де айтқан болатын. «Абай» атты мақаласында ол былай деген еді: «…Әуелде Аллаға онша жақын болмаған һәм көбірек дүние үшін, халық үшін қайғырған Абай 1898 жылдан соң Аллаға жақындап, Алланы жар етеді. Алла туралы көбірек ойлап, сол ретте халыққа Алла туралы пәлсапа сөздер сөйлеп, Алла туралы діни үгіттер үйретеді».
Мұхтар да Абай өмірінің соңғы кезеңіндегі түбірлі өзгеріске жіті қараған болатын. Бұл туралы белгілі абайтанушы М.Мырзахметов жазады: «М.Әуезов Абай дүниетанымындағы түбірлі өзгерістің тереңдей түсіп, Абайдың діни сыншыл ақылдың дініне айнала бастаған. Процесті түсінуде танымық мәні зор айғақты деректер көзін ашты». Тәңірі, рух – соңғы ақиқат. Тылсым деген де сол. Абайдың тылсым (мистика) бұлағын іздеуінің тамаша нәтижесі – «Ғақлиқат-тасдиқат» атты теологиялық трактат дүниеге келеді.
Абай кемелдіктің соңғы сатысына шықты. Осыған өмір фактілері жөніменен көз жүгіртелік. Ислам ілімі бойынша адам баласының кемелдену жолы шариғат (білім жинау), тарихат (тақуалық), мағрифат (Тәңіріні тану) және хақиқат деген төрт сатыға бөлінеді. Сенсеңіз, әл-Фараби, Йассауи, әл-Ғазали, Шәкәрім сияқты даналардың рухани даму, өсу жолы осынау төрт сатыға дөп келеді. Хакім Абай «мағрифат» деген сатыға 1985 жылдары жеткен, жұмбақ жанға айналуы сыры осы арада демекпіз.
1897 жылы «Ғақлия» кітабын аяқтаған соң, ұстаз Абай Семейден жаңа кітаптар әкеліп, ой-өрісін кеңейтуге екпін салады. Арасында Лермонтовтан аударма жасайды. Оқыған кітаптары көбіне пәлсапалық және теологиялық бағыттағы шығармалар: антик ғұламалары Сократ, Аристотель, Платон, ислам ойшылдары әл-Фараби, әл-Ғазали, Маржани еңбектері болса керек. Платонның шығармалар жинағы Семейдегі Абай атындағы кітапхананың сирек қорында әлі күнге сақтаулы. Жинаққа Критон, Федон, Мекон, Горгиас, Алкиват деген еңбектері топталған. Сонымен, 1897 жылдан кемелдік белесіне шыққан Абайды көреміз. Данышпан алыс көкжиектерге көз тігеді. 27 және 43-қарасөздері соның бастапқы жемісі ғана. Толық қанды нәтижесі – 38-қарасөз, яғни даналық трактат.
Абай: «Өлсе, өлер табиғат адам өлмес», — дейді. Бұны қалай түсінуге болатынын, ақынның бұл жұмбағына зерттеуші Ғарифолла Есім «Хакім Абай» кітабында етене қарастырады. Ол Абайдың табиғат өледі, адам өлмейді деген қағида ұстанғанын айтады. Мұны қалай түсінуге болады? Ғалымның танымы бойынша, Абайға дейін де адамның табиғаттың бір бөлшегі, оның жемісі екендігі белгілі болған. Адам табиғат-ана төсінде өніп-өскен, жетілген саналы тіршілік иесі. Ақын оны қабылдап отыр, яғни адам да табиғат, сонда өлетін – адамның «тәні». Ал ол, тәні – жалған ғұмырлық. Абайдың айтпағы да сол, адам мен табиғаттың байланысы, адамның да табиғаттағы алмасып отыратын көктем мен күз, жаз бен қыс секілді өзгеріс тіршілік заңына бағынып туады және өледі. Абайға дейінгі бабамыз бұны ертеден ұққан, «Өзекті жанға бір өлім», «Тумақ бар да өлмек бар» деп бекер айтпаған, анықтап тастаған. Дана Абай қазақтың бұл мақалдарын, түпкі мағынасы мен ойларын жақсы түсінген. Бірақ қайталамаған. Ол адам өлді демейді, табиғат өлді дейді. Яғни, бұл жерде адамның өзі емес, оның тәні, жалған ғұмырға шақталған табиғаты өледі. Сөйтіп Абай жалған ғұмырдан мәңгілік ғұмырға ой салған. О дүниелік болғанның орнын өзгелер басады, оның орнына дүниеге жаңа ұрпақ келеді. Бұл – өмірдің заңдылығы, оның түбі терең сырына, нағыз ақиқатына ешкім жеткен емес. Сырына жете алмайтын дәрменсіз сана сол адамның бақилық болуын да, Абай айтқандай, білместіктен «өлді» дейді. «Мені мен «Менікінің» айрылғанын Өлді деп ат қойыпты өңкей білмес», – дейді. Адам тәнінің өлуі, кеудеден жанның шығуы адам рухының өлгенін білдірмейді. Табиғат (тән) өлген соң жан мен рух өздеріне өзгеше өмір сүру формасын іздейді, яғни адамның «Мені» – мәңгілік.
Сондықтан, Абай айтпақшы, оның тәні өлгенімен, рухы тірі. Ол ұрпағының аузында, адамзаттың жүрегінде. Адам табиғаттың бір бөлшегі екенін көрсететін, табиғат арқылы астарлы философиялық танымы бар тағы бір өлеңі – «Өмір, дүние дегенің ағып жатқан су екен».
Жалпы, болмыс, адам табиғатын түсіндіруге талпынған ойшылдар «су» мәселесіне жиі тоқталғанын байқауға болады. Ерте дүние ғұламасы Фалес: «Дүниенің түп негізі – су», – деген. Үнді, Қытай ойшылдары әлем құпиясын ажыратқанда басты-басты төрт дүние элементін айтқан, олар: от, ауа, жер, су. Су көбіне өзгеріс, қозғалыс бейнесі ретінде қолданылған. Көне грек фиолософы Гераклит ағып жатқан өзенге екі рет түсуге болмайтынын айтқан. Бұл дүние – ағып жатқан су, оның бір болған көріністері енді қайталанбайды деген тұжырым.
Қазақ философиясында «Терме» жанры осы «өмір, дүние дегенің ағып жатқан су екен…» деген негізге құрылған. Бұл – қазақ философиясында ертеден бар түсінік. Бұған Абайдың қандай өзіндік қосқаны бар, соған тоқталайық. Дүние ағып жатқан су екен деп ақынның ағынан жарылуы, ең алдымен, оның білімділігін, парасаттылығын көрсетеді. Адамзат санасында бар білімді Абай негізінен меңгерген әрі өз түсінігімен жеткен. Одан әрі айтарымыз, ақын сананың адамға өмір туралы жеңіл-желпі түсінік әкелмей, қайғыға салатынын айтқан.
Өмір болмысына тереңдеген адам одан ешқашан қызыққа кенелмеген. Өмір туралы ой Будданың ел кезіп кетуіне әкелген. Диогеннің «бөшкеде» өмір сүруіне жеткізген. Сондықтан Абайдың:
Өмір, дүние дегенің ағып жатқан су екен,
Жақсы-жаман көргені, ойлай берсең, у екен, – деуі осы бағыттағы ой ағымы. Бұл ойдың генезисіне зер салсақ, оны сопылар дүниетанымынан да кездестіреміз. Өмірдің «жалған өмір» атануына да бір дәлел осындай ұғымдар болса керек. Дүниені релятивтік принциппен түсіндіру «мәңгілік өмір» идеясына әкелген. Бұл идея көп дінге ортақ. Жалған, яғни қысқа, шолақ өмір және мәңгілік өмір туралы ойлар көктен түспеген, адам болмысынан туған. Адам ғұмыры қысқа әрі қайталанбайды, ағып кеткен су сияқты, бірақ судың мәңгі жойылмайтыны сияқты адам рухы да мәңгілік. Су ағып кетіп, су емес күйге айналғанымен, өзінің қасиеті арқылы білінеді. Айталық, өсімдік, жан-жануар өмір сүрулері нәтижесінде су өз қызметін айқындайды. Дәл сол сияқты адам ғұмыры қысқа болғанмен, оның рухы адам кейпінде болмаса да әлемнен жойылып кетпек емес. Оны қазақ аруақ дейді. Ғарифолла Есім «аруақ» деген идеяны тек ислам дінімен анықтағанға қосыла қоймайды. Аруақ – философиясы діндерден бұрын қалыптасқан, кейінірек діни философияларда логикалық талдауға түскен, адам болмысындағы мәңгілікті бейнелейтін құбылыс.
Өмір, дүние туралы толғанысқа түскен адамның тиянақты тұжырымға келуі – екіталай іс. Дүние болмысы туралы мінсіз ой қалдырған данышпан жоқ. Олардың бәрі терең сөздер айтқан, бірақ ешқайсысы өмір мәнін ашып бере алмаған. Өмір құпиясы, Кант тілімен айтсақ, «өзіндік зат», біздің айтып жүргеніміздің бәрі дүние туралы бағыт-бағдарлар. Сондықтан ойшыл, данышпандарға дүние болмысы туралы толғаныс қайғыға бастап апаруы заңдылық.
Өмірдің мәні оның, сірә, жұмбақтығында, адам санасынан тыс құпия болғандығында болса керек. Өмір мәнін бір данышпан ашып кетсе, өзге данышпандарға не қалмақ? Осы тұрғыдан алғанда, «Данышпандықтың өзі – өлшеулі ақыл, шектеулі сезімнің синтезі», — дейді Ғарифолла Есім. Данышпан айтты деген сөз ақиқат емес, соған барар жолдың бағыты. Шәкірттерге данышпандардан керегі сол.
Ал адамға бұл дүниеде не керек? Оған өмір керек. Өзге нәрселердің қажеттілігі өмір сүруге байланысты. Өмір деген – адам болмысы, оның тіршілігінің кеңістігі, өрісі. Зерделі жан өз болмысын бағдарлай алуға талпынады, ол «өмірдің алды – ыстық, арты – суық, алды – ойын, арт жағы мұңға жуық». Сонда да адам өмір сүру қажеттілігін мойындауы керек. Өмір сүруге ынта еткен адам қандай нәрсенің керектігін өзі-ақ анықтай алады. Тек адамға өмір сүруге еркіндік берілуі керек. Еркін адам өмір сүру қажеттілігін өзі сезбек.
Адам еркіндігін күзетуші – періште, оның еркін алып, адастырушы – шайтан. Әр адамның бойында періште бар, шайтан бар. Өмірде шайтан адам немесе періште жан болмақ емес. Адам болғаннан кейін оның табиғатында періште де, шайтан да бар. Мәселе қайсысының билік құруында.
Зерттеуші Ғарифолла Есім адамға керек істі періште де, шайтан да ұсынатынын айтады. Адам қайсысын қабыл алмақ? Мәселенің қиындығы сонда. Шайтан сөзіне еріп, аяғын шалыс баспаған пендені бұл әлемнен таппайсыз, егер де ондай жан болса, оның өмірдегі шайтандықты білмегені. Бұл – оның рухани кемтарлығы. Керісінше, періштесі болса да, оның дымын шығармастай етіп, аузын буып, бойын мүлдем шайтан билеген жан өмірде кездеседі. Сонда, байқайсыз ба, адам баласы періштеліктен гөрі шайтандыққа бейімдеу. Неге дейсіз ғой. Бұл сұраққа да барлық заман данышпандары жауап берумен келеді. Бірақ айқындық жоқ. Құнды-құнды пікір бар, алайда нақты, талас тудырмайтын тұжырым жасалмаған. Ғалымның пікірінше, бұл сұраққа жауап берілсе, адамның құпиясы айрандай ақтарылмақ, өмір мәні ашылмақ.
Осы ретте дүниетанымында Шығысты да, Батысты да бірдей сіңіріп, түсінген Абай көзқарастары жоғары мәнге ие. Ол қазақтың қоғамдық ойында алғаш рет әлемге үдемелі даму мен өзгеру, диалектика тұрғысынан зер салуға ұмтылыс жасады. Абай тұтас дүние мен ғұмыр туралы былай дейді: «Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның ғұмыры мен қуаты бірқалыпты тұрмайды». Хакім философиясының пайда болуының этикалық мәні, сайып келгенде, адамзаттың рөлі менен бұл тіршілікте алатын орнын бағалау. Оның пайымында, адамның жан дүниесі иман мен парасатқа, махаббат пен достыққа, білім мен еңбеккерлікке толы болуы қажет. Ай менен күн – аспан шатырының, ағаш пен жеміс – тау-тастың алқабына берілген алтын болса, піл сауырлы қара топырағымыздың әшекейі менен құты – адам.
Адам құпиясы, өмір сыры мәңгілік құпиялы, жұмбақ, сол себепті Абай сияқты ойшылдар мен данышпандар осындай мәселелерде қапа болып:
Қапамын мен,қапамын,
Қуаныш жоқ көңілде,
Қайғырамын, жатамын,
Нені іздеймін өмірде? — деуі орынды. Тек қана бір ескертпе, осылайша ой толғау үшін адам тіршілік қарекетінен биік болуы керек. Ондай жанды біз данышпан деп атаймыз.
