ҰЛТТЫҢ ҮНЖАРИЯСЫНА 100 ЖЫЛ!

Назарова Жаннат Тлеукуловна
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі,
педагогика ғылымдарының магистрі,
№28 жалпы орта білім беретін
мектебі, Шымкент қаласы

Аннотация: Мақалада әр қазақтың шаңырағында таңның арайлап атып, түннің батқанына дейін сайрап, құлақ құрышын қандыратын ұлтымыздың үнжариясы атағын арқалап жүрген радионың шығу тарихы мен оның қазіргі қоғамда алатын орнына сипаттама беріледі. Жалпы радионың адамзат тарихында қалай дүниеге келіп, қалыптасуына сілтеме жасалады. Еңбекте қазақ радиосының қазақ даласындағы өркениеттің жаршысы ретіндегі орны анықталып тұр.

Түйін сөздер: радио, ақпарат, радиогазет, радиохабар, әдеби, рухани өмір, ұлы дала; радио, информация, радиогазета, радиопередача, литературная, духовная жизнь, великая степь;

Қазақ радиолары — бұл, ең алдымен, дәуірдің дауысы. Бүгінде оның бағдарламалары бүкіл ел бойынша тыңдалуда. Яғни, ұлы даланың үніне айналған қазақ радиосы — ұлттық руханияттың, қазақ өнері мен мәдениетінің қайнар көзі. Радио эфирінде сіз ойлы ойлардың бұрылыстары мен әуезді музыканың нәзіктігін естисіз. Бұл сөздің әсемдігі мен тілді, ән мен музыканы зерттейтін қазына.

Ақпаратты алыс қашықтыққа жеткізу қажеттілігі адамзат арасында алғашқы өркениеттің басында пайда болды. Бастапқыда олар от түтінін немесе шағылған күн сәулесін, сигнал шамдарын немесе көгершін поштасын қолданды. Адамдар бұл әдістерді мыңдаған жылдар бойы, жалау сигнализациясы (18 ғ. Аяғында) мен телеграф (1832 ж.) ойлап тапқанға дейін қолданған. Алайда уақыт өте келе берілетін ақпарат күрделене түсті, бұл жаңа жүйелердің құрылуына әкелді.

«Радио» сөзі латын тілінен аударғанда radiare «сәуле шығару, шығару» дегенді білдіреді. Радио электромагниттік толқындарға негізделген. Бүгінде мұны әрбір мектеп оқушысы біледі, бірақ адамзат өзінің өмір сүруін тек 17 ғасырдың аяғында, тіпті сол кезде түсініксіз түрде түсінді. 1830 жылдардың соңында ағылшын ғалымы Майкл Фарадейге электромагниттік толқындардың ашылғанын сенімді түрде жариялау үшін тағы екі ғасыр қажет болды. Тағы 30 жылдан кейін Ұлыбританиядан келген тағы бір ғалым Джеймс Максвелл физикада қолданылуын тапқан электромагниттік өріс теориясының құрылысын аяқтады.

1896 жылы сәуірде тағы да Ресей физико -химиялық қоғамының отырысында Попов Герц вибраторы мен өзінің конструкциясының ресиверін қолдана отырып, радиограмманы 250 м қашықтықта жіберді: «Генрих Герц». Осылайша, белгілі бір ақпаратты тасымалдайтын радио сигналды беру мүмкіндігін бірінші болып Попов көрсетті деп болжауға болады.

Ресейдегі алғашқы радиостанцияларға патша француздық «Дюкрет» компаниясынан тапсырыс берді. Попов бұл жұмыстардың кеңесшісі болды.1917 жылға қарай радио бұқаралық ақпарат құралына айналды. Ал көп ұзамай Ресей телеграф агенттігі абоненттерге белгіленген ақыға ақпарат жібере бастады.

1918 жылы «Вестник РОСТА» радиостанциясы пайда болды, ал 1921 жылдан бастап музыка мен дауысты хабар таратуға мүмкіндік туды. Кеңес Одағының эфирінде жалданатын өлеңдер мен сатиралық әңгімелер тыңдалды, 1923 жылы бірінші радио -концерт берілді.

Қазақ радиосы – өзінің көпғасырлық тарихында тұтас ұлттың өміршеңдігі мен бірегей мәдени ерекшелігін кеңейткен БАҚ. Ол қазақ мәдениетін жұмбақ және әдемі жеткізеді және әр түрлі әуендерді сөзбен сипаттайды. 1921 жылы 29 қыркүйекте Қазақ АССР Халық Комиссарлар Кеңесі республикалық радио хабарларын құру туралы шешім қабылдады. Трансляция Қазақстанның астанасы болған Орынбор қаласында қазан айында басталды.

Қазақ радиоларының «Алтын қоры» халқымыздың дәстүрлі әндеріне бай, олар халықтық және далалық әуендермен үйлеседі. Мұнда әр жылдардағы ұлттық қайраткерлердің дауыстары сақталып, тыңдаушыға рухани сый болды.

Бүгінде Алтын қорда 1948 жылдан бері жиналған 100 мыңнан астам фонограмма бар. Оның 300 -ден астамы музыкалық қолжазбалар. Қазақ радиосы — егемендік алғаннан бері тәуелсіздік алғаннан бері ел игілігі үшін аянбай еңбек еткен ақпарат құралы. Бұл біздің халқымыздың салт -дәстүрі, әдет -ғұрпы, тілі, діні, саясаты, әдебиеті мен мәдениеті туралы тәулік бойы хабар тарататын ресми және жедел ақпараттың нақты көзі. Қазақ радиосында 60-қа жуық бағдарлама таратылады. Оларға жылдар бойы шығарылған күнделікті және апталық бағдарламалар кіреді.

Сондай-ақ, радио сағат сайын екі тілде жаңалықтар бюллетеньдерін таратады. Kazaq Radiosy ел аумағының 89% хабар таратады және тәулік бойы эфирге шығады. Ұлттық мұрамыздың қазынасына айналған дерек көзі көптеген ұрпақтар үшін өмір мектебі болып қала бермек.

Ғалым Намазалы Омашев еліміздегі радиохабарларын тарату ісінің алаш ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлының бастамасымен 1921 жылдан басталғанын, ғылыми тұрғыдан негіздеп берді.
Ал 1931 жылы 4 мамырда Алматыда 10 киловаттық жаңа радиостанса ашылды, яғни осы мерзім Қазақстанда радиоха­барлардың жүйелі түрде эфирден беріле бастаған күні болып есептеледі. 
Алғашқы қазақ тіліндегі радиогазеттер әдеби хабарларды ұйымдастырудың негізгі ұйытқысы болды, оны мына деректер айғақтайды.

            Қазақ радиогазетінің тұңғыш редакторы, профессор Бейсенбай Кенжебаев өз естелігінде: «1931 жылы көктемде Қазақстан өлкелік партия комитеті хабар-ошарлар радиогазет түрінде берілсін, оның қазақшасы «Еңбекші қазақ» деп аталсын деген қаулы қабылдады.

Газет екі бөлімнен тұрды. Біріншісі – жалпы саяси бөлім, екіншісі – ойын-сауық бөлімі деп аталатын… Газеттің ойын-сауық бөлімі түгелдей ­музыка, ән-күй, өлең-тақпақ болып келетін. Оларды астанадағы театр артистерін шақырып айтқызатын болған. Екінші дерек ҚР Президентінің мұрағатында сақталған, онда «Лениншіл жас» радиогазетінің жұмысы жайлы толық мәлімет береді, яғни БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің кезекті мәжілісінде Шәріпжанов аталған радиогазеттің жалпы жұмысына тоқтала келіп, 1931 жылдың 14 қазанында берілген «Елтай» очеркін талдаған. Колхоз өміріндегі қарқынды еңбекті суреттеуге арналған материалды жақсы бағалайды, дегенмен, «хабарда еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдісі – социалистік жарыс барысы көрсетілмеген» деген ескерту айтылады.

Радио ісінің елімізде жандануына төмендегідей жайт ықпал етті.

1931 жылдың 2 қыркүйегінде Радиохабары жөніндегі Бүкілодақтық комитет құрылды, осы ізбен Алматыда респуб­ликалық комитет ұйымдасты және осы негізде саяси-ағарту, ғылым және білім беру, көркем әдебиет пен музыка, тағы басқа бөлімдері ашылды. Зерттеуші Р.Сағымбеков радиохабарларын дамыту жолындағы маңызды қадамның бірі – партия Орталық комитетінің 1932 жылдың 23 сәуірінде қабылдаған «Әдеби-көркем ұйымдарды қайта құру туралы» қаулысы болғанына тоқтала келіп, сол кезде радиогазеттер жабылып, саяси, ағартушылық және көркем хабарлары секторлары ұйымдастырылғанын айтады. «Жалпы Қазақ радиосында әдеби-көркем хабарлардың қалыптасуы еліміздегі мәдени революцияның шешімдерін өмірге тұтастай енгізу талабымен қабаттас жүргізілді. Негізгі мақсат – жергілікті халықты сауаттандыру, сауатсыздықты жою, жаңа интеллигенция өкілдерін тәрбиелеу, жаңа бағыттағы социалистік мә­дениет құру, оған жұртшылықты жұмылдыру бағытынан туындады» дейді профессор Н.Омашев. Осы кезеңнен бастап әдеби хабарлар эфирге актерлардың орындауымен берілді, бұл жайт әдебиетті радио арқылы таратудың ерекше тиімді екенін көрсетті. «Я совершенно убежден, что целая бездна художественных наслаждений, психологических глубин, сокровенных красот  выясниться перед той культурой, которая будет культурой звучащей литературы» деген А.В.Луначарскийдің сөзі ақиқатқа айналды. Радио әдебиеттің жаршысы, оқырман мен әдебиет өкілдерін байланыстырудың алтын көпіріне айналды.

Радионың осынау әдеби шығарма­ларды таратудағы орны толмас қызметінің маңызын В.В.Маяковский де жете түсініп, 1926 жылғы өз мақаласында: «Литература перестала быть тем, что видимо глазами. Я требую 15 минут на радио!» деп жар салған болатын. Осылайша, радионың жетекшілігімен «Дыбысталған әдебиет» деген мәдениеттің жаңа саласы қалыптасты. Қазақ радиосы бұл үрдістен тыс қалған жоқ. Бұл сөзімізді Б.Майлиннің 1934 жылы жазған мына пікірі дәлелдейді: «Алматыда радио соңғы кезде айтарлықтай жақсарды. Айына екі рет әдеби хабарлар беріледі, жазушылар сөз сөйлейді. Жас ақындар Т.Жароков, А.Тоқмағамбетов және басқалар тартылды. Менің дүниелерім де радиодан беріліп тұрады». Қазақ радиосы қаламгерлер мен жұртшылықты байланыстырудың негізгі құралдарының бірі болды. Рухани дәнекерші рөлін атқара отырып, халықтың рухани өсуіне, сауаттануына ықпал етті. Мұрағат деректерін сөйлетер болсақ, 1934 жылы Қазақ радиосының қазақ бөлімінің редакторы әрі әдебиет секторы Исмамбетов болған, 1935 жылдан 1937 жылдарда әдеби-қазақ секторын Н.Баймұхамедов басқарған, 1938 жылы әдеби редакторлық қызметке Мұқан Иманжанов келген. Қазақ радиосы өз тыңдаушыларына әдебиеттің ең үздік шығармаларын ұсынып, тек ана тіліміздегі ғана емес, орыс және әлем әдебиеті классиктерінің туындыларын да кеңінен насихаттап отырған. Ойымызды нақтылай түсу үшін әдеби-драмалық сектордың 1935 жылдың қазан айындағы жұмыс жоспарына көз жіберіп көрелік. Мәселен, «Батыстың әлемдік классикасы» айдарымен Джовани Бокаччоның­ «Декамерон» атты новеллалар жинағынан үзінділер, «Өткеннен мұрағат» айдарымен Тургеневтің әңгімелері, «Туысқан республикалар поэзиясы»  ­айдарымен «Қоқан» хабарының 1-бөлімі берілген, ал «Советтік Қазақстан­ поэзиясы» аясында І.Жансүгіров, Б.Майлин, Т.Жароков өлеңдері тыңдаушыларға ұсынылған. Аталған жоспардан жан-жақтылықты көруге болады.

Жалпы Қазақ радиосында 1935 жылы 472 әдеби хабар берілген. Қазақ секторы бойынша – 230, орыс тілінде – 216, Қазақстанның аз ұлттар секторы бойынша – 26 хабар. Оның ішінде ана тілімізде көркем оқу түрінде 82 хабар, 17 әдеби монтаж, ал 117 хабар орыс тілінде ұйымдастырылған. Әдеби-драмалық хабарлар күнделікті кешкі сағат 18.35-19.00 немесе 20.45-21.25 аралығында беріліп тұрған.

Жоғарыдағы дерек бұл жылдары хабар беру барысында әдеби шығарманы көркем оқу түрімен қоса, әдеби монтаждау пішінінің де қолданылғанын көрсетеді. Бұл орайда ф.ғ.к, зерттеуші-ғалым Т.Көп­баевтың «Қазақ радиосы әдеби-драмалық хабарларының тәжірибесінде көркем шығарманы насихаттаудың көркем оқу және қойылымдық сияқты түрлері де бар» деген пікірі ойымызды дәлелдей түседі. Бұл кезеңде Қазақ радиосының тәжірибесінде «жанды» хабар ұйым­дастыру қолға алынды. Мәселен, 1935 жылдың қараша айында «Жас жазушылар мен ақындар Октябрьден кейін» айдарымен «Қалқаманның творчествосы туралы» деген хабар берілген және баса айтып өтерлігі, бұл хабарға автор өзі қатысқан, әрі жазушының шығармашылығы талданған. Бұл дерек Қазақ радиосының шығармашылық ізденістерге барып, жаңаша форматта хабар ұйымдастыруға қадам жасағанын көрсетеді. Қазақ радиосының көркем хабарларды радио табиғатына лайықтап беруіне 1936 жылдың мамыр айында Мәскеуде өткен «Қазақ көркемөнерінің онкүндігі» айрықша әсер етті, әрі үлкен тәжірибе болды. Мысалы, сол кезде Бүкілодақтық радио қазақтың әні мен әдебиетін бүкіләлемге таратты. 18 мамыр күні халықтық эпос «Ер Сайыннан» үзінді, жыршы Майымбет, ақын Жамбылдың жыр-толғаулары, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов, Ә.Тәжібаевтың шығармалары эфирден бірнеше тілде берілді. Қазақстан жұртшылығы да онкүндік барысымен Қазақ радиосының хабарлары арқылы құлақтанып отырды, ұлтымыздың рухани мұраларымен қайта қауышты.

Алғашқы даму жылдарында Қазақ радиосының жұмысына жоғарғы жақтан сын-ескертулер жиі айтылған. Бір жа­ғынан, сын дұрыс бағытта дамудың негізгі қозғаушы күші десек те, мұрағат құжат­тарындағы деректерден Қазақ радио­сы қызметкерлерінің әр қадамы қатаң бақылауда болып, кейде солақайлау сын­ның қатты қыспаққа алғаны байқалып қалады.

Соғыстан кейінгі жылдардағы Қазақ радиосы әдеби-драмалық хабарларының даму бағдарлары бір жақты, яғни саяси идеология шеңберінде дамыды. Әдеби радиохабарлар замана шежіресін жырлау құралына айналды. 1950 жылдың 26 желтоқсанында «Правда» газетінде «Қазақстан тарихы марксизм-ленинизм тұрғысынан баяндалмаған» атты мақала жарияланды. Осыдан кейін қазақтың эпостық жырлары, ақын-жыраулардың замана туралы ой-толғаулары қоғамдық мүддеге қайшы, «ұлтшылдыққа ұрын­дырады» деген желеумен жоққа шығарылды. 1956 жылдың басында КОКП-ның XX съезі өтіп онда сталиндік жеке басқа табынушылықтың социалистік қоғам орнатуда зор зиян келтіргені анықталып, халықтың рухани өмірінде оң өзгеріс бола бастады. 1957 жылы «Қазақ халқының әдеби және музыкалық мұралары туралы» қаулы алынып, халық ауыз әдебиеті үлгілері мен сол кез үшін прогресшіл деп табылған өткен дәуір ақындарының шығармаларын жариялау қолға алынды. Әдебиет өміріндегі бұл өзгерістер Қазақ радиосының шығармашылық жұмысына да ықпал етті. Ұлтымыздың уақыт тезінен мұқалмай өткен мұралары қайта жаңғыра бастады, соның бір айғағы ретінде айтыс өнері жанданды. Қазақ радиосы бұл бастамалардың жаршысы болды. Мәселен, 1957 жылы «Солтүстік Қазақстан облысындағы ақындар айтысы» деген радиохабар ұйымдастырылған. Петропавл қаласында өткен айтыста облыстық партия комитетінің хатшысы Ілияс Омаров сөз сөйлеген, ол  айтыс өнерінің елімізде ескерілмей, тіпті ұмытылып кеткенін айта келіп: «Бұл үлкен қате, айтыс халықтың рухани өмірінде өзінің қадірін жойған жоқ, өмірдегі кемшіліктерді айтыстың алмас семсерімен өлтіре кескілеу мазмұны бай, әрі тапқырлыққа, шешендікке баулитын өнер мектебі болғандықтан да бұл өнер өлмек емес» деп ой түйген. 1961 жылдың қараша айында ұйымдас­тырылған «Ақындар айтысы» деген музы­калық-әдеби хабарда ақындардың сөз сайы­сынан кейін студияның қонағы болған Әбділда Тәжібаев былай дейді: «…Айтыста, басқа өлеңдерде де бірбеткейлеу кетіп барамыз. Ылғи сол барды мадақтау, айту. Ол керек-ақ, 100 қойдан 150 қозы алғанды айту. Бірақ менің айтайын дегенім, халық ақыны жігіт болмап па, сұлуға ғашық болып көрмеп пе? Соларыңыз қайда? Сол өлең­деріңізді халық неге білмейді?». Хабар­дың құндылығы – студия қонақ­тарының айтыс өнері жайлы өткір-өткір пікір ­айтып, тың ой білдіруінде жатыр. Ақын-жазушылар қай кезеңде болсын қоғамдағы бетбұрыс пен өзге­ріске өз үнін қосып, халықты жалынды жырларымен қанаттандырып, белгілі мақсат-мұрат жолында жұмыла еңбек етуге шақырды. Олардың шығар­ма­лары өз кезеңінің жігерлі үнін танытып отырды.

Жоғарыда айтылған деректерден Қазақ радиосының тарихи маңызын былайша жүйелеуге болады: Біріншіден, Қазақ радиосы заманның шын­­дығын танытатын «тірі» шежіресі болды. Екіншіден, ұлттық әдебиетіміздің ­тарихи дамуын ғылыми тұрғыдан бағамдауға мүмкіндік беретін  құнды жәдігерлер қоры жасақталды; Үшіншіден, ақын-жазушылары­мыздың жанды дауысы тарих қойнауынан сыр шертетін таспаға жазылған аудиохабарлар жинақталды; Төртіншіден, радио қазақтың біртұтас тіл мәдениетін қалыптастырудың негізгі құралы болды. Бір ғасыр бойы ұлтымыздың үнжа­риясы болып келе жатқан Қазақ радиосы бүгінде замана көшіне ілесіп, өзінің ұлттық мүддеге қызмет ету жолындағы жан­кешті еңбегін абыроймен атқарып отыр. Ұлт үнжариясы деген абыройлы атағын әрқашанда биікте ұстап, Ұлы даланың руханиятының шежіресі болып қала беретініне сенеміз.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Ақпарат дереккөзі: https://mediasat.info/2021/02/13/world-radio-day-2021/
2. Ақпарат дереккөзі: https://rostec.ru/news/4516466/
3. Ақпарат дереккөзі: https://qazradio.fm/ru/about/
4. Ақпарат дереккөзі: https://massaget.kz/blogs/28320/