Әлемде баланы тәрбиелеуден игі іс жоқ

Шашубай Кенжегүл
Алматы қаласы, Жетісу ауданы
КМҚК N162 бөбекжай — балабақшасы
тәрбиеші

 «Әлемде баланы тәрбиелеуден игі іс жоқ»

 Аннотация: отбасының, мектептің және қоғамның баланың жеке басын қалыптастыруға және оны тәрбиелеуге әсері қарастырылған. Баланың жеке тұлға ретінде дамуы барысында әлеуметтік топтардың әрқайсысының рөлі, сондай-ақ осы процесте мұғалімнің орны мен рөлі анықталды. Отбасы мен мектептің өзара әрекеттесуінің тиімділігі қарастырылады. Автор тиімді ынтымақтастықтың, ата-аналардың, мұғалімдердің және балалардың клубтық қызмет арқылы өзара әрекеттесуінің мысалын келтіреді. Автор отбасы тәрбиелік топ деп санайды. Тәрбие-оның мектеппен бірге атқаратын ең маңызды функциясы. Осыған байланысты педагогикалық және психологиялық білім беру, антивитальды мінез-құлықтың алдын алуда ата-аналардың жалпы және педагогикалық мәдениетін арттыру мәселесі ерекше өзекті болып отыр. Қазіргі заманғы психологиялық — педагогикалық білім жүйесін қалыптастыру педагогикалық ұстанымды түбегейлі қайта қараусыз, білім тасымалдаушылардың психологиялық-педагогикалық әлеуетін арттырмай: мұғалімдер, тәрбиешілер, насихаттаушы, дәріскер, кеңесші ретінде әрекет ететін білім беруді ұйымдастырушылар мүмкін емес екендігі атап өтілді.

Түйінді сөздер: баланы тәрбиелеу, тұлғаны қалыптастыру, отбасы, мектеп, қоғам, педагог.

Тұлғаның қоршаған ортаның әсерінен қалыптасатыны кеңінен белгілі. Бұл әсер әсіресе адам өмірінің алғашқы жылдарында күшті. Ата – аналар, туыстар, көршілер, балабақшадағы тәрбиешілер, мектептегі мұғалімдер-жоғарыда аталған әр топ жеке тұлғаны қалыптастыруда өз ізін қалдырады. Балалардың дамуы мен тәрбиесінде топтардың әрқайсысы қандай рөл атқаратынын жақсы түсіну үшін оларды толығырақ қарастырыңыз. Туылған сәттен бастап және өмір бойы әр баланың жанында оның ата-анасы мен жақын туыстары болады. Әке, ана, бауырлар, ата – әжелер-бұл адамдардың барлығы баланың дамуы мен тәрбиесіне ең күшті және тікелей әсер етеді. Мінез-құлық нормалары мен модельдері көп жағдайда балалар тікелей ата-анасынан қабылданады. Кейде ата-анасы немесе олардың біреуі болмаған жағдайда, олардың рөлін ата-әжелер атқара алады. Қоғамдағы негізгі әдеттер мен мінез-құлық үлгілерін тікелей ата-аналар немесе олардың орынбасарлары қалыптастырады. Олар әдетте баланың әдеттері мен мінезінің қалыптасуына әсер етеді. Бастапқы тәрбие олардың иығында толығымен жатыр. Жеке тұлғаны тәрбиелеу мен қалыптастыруда екінші маңызды орынды бауырлар, сондай-ақ жақын туыстар алады. Біріншіден, олар болашақта баланың өзара әрекеттесуі керек қоғамның миниатюралық бөлімі ретінде әрекет етеді. Осы адамдар тобымен қарым-қатынас жасау және бірге уақыт өткізу арқылы бала қоғаммен өзара әрекеттесуді үйренеді, басқа балалармен әртүрлі мінез-құлық пен қарым-қатынас үлгілерін жасайды және белгілі бір әлеуметтік мінез-құлық үлгілері мен нормаларын тәрбиелейді. Айта кету керек, алғашқы екі топ оқу процесінде ең маңызды болып табылады, өйткені олар дүниетанымның қалыптасуына және баланың жеке басын тәрбиелеуге үлкен әсер етеді. Баланың жеке басын тәрбиелеу мен қалыптастыруда мектеп бірдей маңызды орын алады. Бұл отбасынан кейінгі екінші, бала көп уақыт өткізетін орын. Бастауыш сынып мұғалімі ата-анасымен бірге өскелең тұлғаға үлгі және үлгі болады. Тәрбие процесінде мұғалім сөзсіз билік және үлгі ретінде әрекет етеді. Бастауыш білім беру кезеңінде мектеп уақытында қоршаған әлеммен барлық өзара әрекеттесу мұғалімнің мұқият бақылауында болады, бұл оны баланың көз алдында сенімді қорғаныс және үлгі ретінде анықтайды. Тұлғааралық қақтығыстарды және басқа да даулы жағдайларды шебер шеше білу, сондай-ақ бала үшін түсініксіз ұғымдар мен құбылыстарды түсіндіру оны балалардың көз алдында даусыз билік ретінде анықтайды. Мұғалім ата-анасымен және туыстарымен бірге баланың тәрбиесі мен дамуына тікелей әсер етеді. Қоршаған орта факторларының осы тобындағы қоғам соңғы, бірақ маңызды емес орынды алады. Бұл баланың жеке тұлға ретіндегі мінезінің дамуы мен тәрбиесіне орташа әсер етеді. Үстем діни конфессия, әлеуметтік жағдайлар, дәстүрлер мен әдет – ғұрыптар-мұның бәрі адамның дүниетанымын қалыптастыру процесінде өз ізін қалдырады. Қарастырылып отырған парадигмада отбасы, мектеп, қоғам тәрбиеші маңызды рөл атқарады, өйткені ол аталған үш қоғамдық институт арасындағы байланыс рөлін атқарады және баланың әлеуметтік-әлеуметтік өзара әрекеттесудің күрделі әлеміне жетекшілік етеді.

«Білім туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаттары білім берудің зайырлы, гуманистік және дамытушылық сипаты, азаматтық және ұлттық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының басымдығы, адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу, жеке тұлғаның еркін дамуы, дарындылықты дамыту, жеке тұлғаның білім алуын ынталандыру, оқыту, тәрбиелеу мен дамытудың бірлігі болып табылады. Отбасы-бұл баланың өмірі мен дамуының жеке ортасы, оның қолайлылық дәрежесі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардан демографиялық факторға дейінгі бірқатар параметрлермен анықталады. Баланың дамуының қай жағын алсақ та, отбасы әрқашан белгілі бір жас кезеңінде шешуші рөл атқарады. Отбасындағы тәрбиенің жеткіліксіздігі, Интернет желісіндегі жағымсыз ақпараттың жаппай ағыны, жаһандану мен қарқындылықтың қазіргі дәуірі жастарға жүктейтін көптеген міндеттер мен проблемалар отбасы мен мектептің өзара іс-қимылы балалардың зорлық-зомбылықты, тәуелділікті насихаттайтын Интернет желісіндегі белгілі бір сайттарға кіруін бақылауды қамтамасыз етуге бағытталуына әкеледі.мінез-құлық. Бұл ата-аналардың көп жұмыс істеуіне байланысты, отбасылық тәрбие мәселелері өзекті бола түсуде, көбінесе балалар өздерінің шешілмеген сұрақтарымен жалғыз қалады. Бұл әлеуметтік мәселе білім беру саласына теріс әсер етеді. Қазіргі уақытта жасөспірімдер арасында қатыгез ұрып-соғу, суицид, ұсақ қылмыстар мен құқық бұзушылықтар, бұзақылық, қорқыту жағдайлары айтарлықтай өсті, оларға ерекше назар аудару керек [1,с.69]. Жасөспірімдер ортасындағы деструктивті құбылыстардың алдын алу және уақтылы түзету, ең алдымен, мектеп пен отбасының тығыз байланысын, сондай-ақ әлеуметтік қызметкерлердің, педагогтардың, психологтардың, медицина қызметкерлерінің, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің өзара іс-қимылын қамтиды. Баланың қауымдастығының дамуына әсер ететін факторларды үнемі бақылау және талдау маңызды. Ерекше назар аударуды талап ететін оқушыларды қажетті оң әлеуметтік тәжірибе алу үшін олар үшін маңызды қызмет түрлеріне (әртүрлі үйірмелер, спорт секциялары) тарту Оқу-тәрбие процесін жүйелі ұйымдастырудың, оның сабақтастығы мен үздіксіздігінің бөлігі болуы тиіс [2, с.330]. Қоғамның өзгермелі өмір сүру жағдайларына бейімделе алатын үйлесімді дамыған тұлғаны тәрбиелеу, отбасы мен білім беру мекемесі арасындағы сенім мен ынтымақтастық қатынастарын орнату үшін отбасына тиімді көмек көрсету мақсатында «Отбасы клубы» жобасын әзірлеу идеясы пайда болды.

«Отбасы клубы» жобасының жетекші идеясы — әр баланың отбасымен серіктестік қарым-қатынас орнату, өзара қолдау және ортақ мүдделер атмосферасын құру, кәмелетке толмағандардың аутодеструктивті мінез-құлқының алдын алу бойынша білім алушылардың ата-аналарының психологиялық сауаттылығын арттыру. Мектепте «Отбасылық клуб» жобасын құрудың өзектілігі қазіргі қоғам адамға лайықты өмір құра алатын білімді, адамгершілікті, іскер адамдарды қажет етеді. Жақсылық, шындық, сұлулыққа негізделген өмір, онда әркім өз елінің толыққанды азаматы ретінде сезіне алады, оның игілігі үшін оқуға және жұмыс істеуге және кез-келген уақытта өз Отанын қорғауға дайын. Өкінішке орай, әлеуметтанулық зерттеулер көрсеткендей, қазіргі уақытта отбасы өз баласын тәрбиелеудегі белсенді педагогикалық әрекеттерден бас тартты,бұл балалардың қараусыздығы мен басқа да жағымсыз құбылыстардың өсуіне әкелді [3, 43-бет]. Біздің мектепте «Отбасылық клуб» жұмысының барысында клуб мүшелері мынадай міндеттерді шешеді: отбасы мен білім беру ұйымдарында балалар мен ересектердің жеке жайлылық деңгейін арттыру; отбасылық тәрбиенің оң тәжірибесін қалыптастыру; балалар мен ата-аналар қарым-қатынасындағы қиындықтарды жою; салауатты өмір салтын насихаттау; ата-аналардың педагогикалық және психологиялық құзыреттілігін арттыру; өзара іс-қимыл мен ынтымақтастықты ұйымдастыру бірлескен қызмет, конкурстар және басқа да іс-шаралар арқылы отбасылар мен білім беру ұйымдары; түрлі әлеуметтік институттармен, мемлекеттік және қоғамдық ұйымдармен ынтымақтастықты дамыту. «Отбасы клубы» жобасының басым бағыттары: * психологиялық (ата-аналар мен балаларға психологиялық көмек көрсету, тренингтер, дөңгелек үстелдер, семинарлар, әңгімелер, семинарлар, квест-ойындар өткізу•; * ақпараттық (буклеттер, парақшалар, балалар-ата-аналар қарым-қатынасын нығайту туралы жадынамалар тарату); • балалар-ата-аналар қарым-қатынасын нығайтуға, салауатты өмір салтын насихаттауға бағытталған мәдени-демалыс іс-шараларын ұйымдастыру және өткізу (шығармашылық кездесулер, сапарлар, пикниктер, жорықтар, отбасылық спорттық жарыстар өткізу); * отбасын құқықтық қолдау (құқық қорғау органдарын тарта отырып, ата-аналарда туындайтын түрлі құқықтық мәселелер бойынша заң консультацияларын өткізу). Практикалық іс-әрекеттің негізінде ата-аналардың өз отбасы, отбасылық дәстүрлері туралы жобалар, презентациялар, көрмелер, фотоальбомдар, фотоконкурстар құру бойынша шығармашылық тапсырмаларды орындауы жатыр. «Отбасы клубы» жобасы-Ата-аналармен жұмыс істеудің перспективалы түрі. Жұмыстың бұл түрі процеске қатысушылардың белсенді өмірлік ұстанымын қалыптастыруға, отбасы институтын нығайтуға, балаларды тәрбиелеудегі тәжірибені беруге ықпал етеді, отбасының өзекті қажеттіліктерін ескереді. «Отбасы клубы» -ата-аналарды, оқушылар мен педагогтарды біріктіру нысаны, оның мақсаты мектеп пен отбасының сенімді іскерлік өзара іс-қимылы негізінде олардың құзыреттілігін қалыптастыру болып табылады. Сондықтан клуб қызметінің негізгі бағыттары: баланың үйлесімді дамуы мен тәрбиесіне ықпал ететін отбасы мен мектепте психологиялық жайлы атмосфера құру; ата-аналар мен балаларда отбасының адам өміріндегі маңыздылығы, оның әлеуметтік қорғалуы туралы идеяларды қалыптастыру; ата-аналар мен балаларды толыққанды бос уақытты ұйымдастыруға, салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға үйрету болып табылады. Клуб отырыстарын дайындау және өткізу үшін біз клуб мүшелерімен бірлесіп түрлі диагностикалық әдістемелерді қолданамыз: «ата-аналардың білім беру ұжымының жұмысына қанағаттану әдістемесі» сауалнамасы; «танысайық» қарым-қатынас шеберханасы; Отбасы суреті; өмірлік тәжірибе туралы ой толғау; жеке жұмысқа арналған Отбасы карточкасы; балалар мен ата-аналарға арналған «ашу мен қуаныш» сауалнамасы; «қайсысы бізде ұжым бар». Клуб отырыстары «қазіргі адамның физикалық денсаулығы — табыстың кепілі», «отбасының адамгершілік сабақтары — өмірдің адамгершілік заңдары», «ересек пен баланың эмоционалдық күйлері. Олардың артында не тұр?», «Ажырамас достар-ата-аналар мен балалар», «жақсы ата-аналар. Олар кім?», «Баланың физикалық және оқу жүктемелерін жеңудегі отбасының рөлі», «отбасындағы балаларды көтермелеу және жазалау», «үйде жалғыз: қауіпсіздік техникасы», «отбасындағы жанжалдарды қалай болдырмауға болады», «Балалардың қорқынышы» [4, 240-бет]. Бұл жобаны іске асыру: • ата-аналарға қиын жағдайдан шығуда нақты көмек көрсетуге; • жаман әдеттерден бас тартқан ата-аналар санының көбеюіне; • отбасыларда адамгершілік ережелерді, адамгершілік мұраттарды және тиісті мінез-құлық үлгілерін қалыптастыруға; • ата-аналардың құқықтық сауаттылығы мен психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін арттыруға; • әлеуметтік-педагогикалық және әлеуметтік-қауіпті жағдай. «Отбасылық клуб» жобасының тиімділігі отбасылардағы тұлғааралық қатынастардың оң динамикасының, эмоционалды-психологиялық климаттың, әр оқушының психологиялық жайлылығының, жеке профильдердің оң параметрлерінің көрсеткіштерінде көрініс тапты. Отбасындағы моральдық және психологиялық ахуалдың маңызы зор. Бұл көптеген факторларға байланысты: бір-біріне деген сүйіспеншілік пен құрмет, қамқорлық, назар, барлық отбасы мүшелерінің жалпы түсініктері мен мүдделері[6].Бұл жобаны табысты іске асыру әлеуметтік қауіпті жағдайдағы мектеп пен отбасының неғұрлым жемісті өзара іс — қимылына жағдай жасайды [5, 85-86 Б.]. Мектеп жас ұрпақты тәрбиелеудің маңызды факторы болып табылады. Сондықтан әр мұғалімнің, сынып жетекшісінің, педагог-психологтың міндеті-мектеп пен отбасының жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудегі күш-жігерін біріктіру. Білім беруді дамытудың қазіргі кезеңі-реформалар кезеңі. Алайда, ата-аналар бұл өзгерістерге әрдайым ілесе бермейді, сондықтан тәрбиеші ата-аналар үшін жетекші жұлдыз болуы керек. Оқу процесі мүмкіндігінше ашық және ақпараттандырылған болуы керек және оған әр ата-ана қатыса алады. Дәл сол кезде біз сау, үйлесімді дамыған тұлғаны өсіре аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «2019-2020 оқу жылында Қазақстан Республикасының Білім беру ұйымдарында оқу-тәрбие процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы» нұсқаулық-әдістемелік хат, 2020 ж. — 330 б.
2. «Білім беру мекемесі басшысының анықтамалығы» журналының материалдары, 2013. — 69 б.
3. Ата-аналарға балаларды тәрбиелеуге көмектесу. / Транс.ағылшын тілінен.; Ред.в. Я. Пилиповский. М., 1991. — 43 б.
4. Байбородова л.педагогтар мен ата — аналардың өзара іс — қимылын қалай дамыту керек // мектептегі тәрбие жұмысы-2004 №1 б. 85-86.
5. Дереклеева Н. И. ата-аналар жиналысы. М., 2005.-111 б.
6. Поплавская А. А. табысты өмірдің негізі ретінде коммуникативті құзыреттілік.- Білімді Ел, № 32 (141) 2018.
7. Фалькович Т.А., Толстоухова Н.С., Обухова Л. А. ата-аналармен жұмыс жасаудың дәстүрлі емес түрлері. — М.: Білім үшін 5, 2005. — 240 б. («әдістемелік кітапхана»сериясы).