ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ ТЕЖЕЛГЕН БАЛАЛАРДЫҢ ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ЭЛЕМЕНТТЕРІН ДИДАКТИКАЛЫҚ ОЙЫНДАР АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ (ДЬЕНЕШ БЛОКТАРЫ, КУИЗИНЕР ТАЯҚШАЛАРЫ, БАСҚАТЫРҒЫШТАР)

ЕРКИНҚЫЗЫ ЭЛЕОНОРА

Т.В. Егорова, У.В. Ульенкова, Т.Д. Пускаева, В.И. Любовский және т.б., психикалық дамуы тежелген балалардың психикалық белсенділігінің артта қалуы ойлау құрылымының барлық құрамдас бөліктерінде көрінеді, атап айтқанда:

— өте төмен танымдық белсенділікте көрінетін мотивациялық компоненттің тапшылығында, тапсырманы орындаудан бас тартқанға дейін интеллектуалды стресстен аулақ болуда;

-мақсат қоюдың, іс-әрекеттерді жоспарлаудың, шешудің ұтымды жолын іздеудің, эмпирикалық сынақтар әдісімен әрекет ету тенденциясының болмауына байланысты реттеуші-мақсатты құраушының қисынсыздығы;

— ұзақ мерзімді қалыптаспаған операциялық компонент: яғни талдаудың, синтездің психикалық операциялары, абстракциялау, жалпылау, салыстыру;

— ойлау процестерінің динамикалық жағының бұзылуы.

Психикалық дамуы тежелген балалардағы ең үлкен қиындық – тапсырмаларды орындау болып табылады.

Сонымен қатар, психикалық дамуы тежелген балаларда жиі кездесетін мәселелер бар, олар:

— негізгі идеологиялық категориялар жеткіліксіз дамыған;

— балалар өз пікірлерін растай алмайды;

— коммуникациялық дағдылар қалыптаспаған;

— себепті байланыстарды орнату қиын;

— сөйлеу және ойлау әрекеті бұзылады;

— тұжырымдамалық ойлауы дамымаған;

— балаларға «бөлік-бүтін» анықтау қиынға соғады. «Кіру» операциялары – топқа іріктеу және қосу қиын;

— зейіннің шоғырлануы мен тұрақтылығының жеткіліксіздігі;

— делдалдық жады зардап шегеді, модельдерді, схемаларды, жалпылауды түсінбейді;

— ережелерді сақтауды білмеу;

— сананың белгі-символдық қызметі зардап шегеді — ақпаратты екінші сигнал жүйесінен біріншіге және керісінше беру қиын;

— ойлау икемділігінің және мәселелерді шешуге шығармашылық көзқарастың болмауы.

Осыдан кейін түзету және дамыту міндеттері орындалады:

— балаларды пәндік-практикалық әрекет процесінде талдауға үйрету;

— негізгі белгілерін бөліп көрсетуге үйрету;

— қарапайым себеп-салдар байланыстарын түсінуге үйрету және сол арқылы танымдық саланы белсендіру.

Дидактикалық материалдар мен оқыту әдістерінің алуан түрлілігінен «Квизинер» және «Дьенештің логикалық блоктары»деп саналатын түрлі-түсті таяқшаларды бөліп көрсету қажет.

Дидактикалық материал ретінде әртүрлі қасиеттері бар объектілердің жиынтықтарын тарту балаларды қарастырылатын жиынтыққа кіретін нақты объектілердің қасиеттері бойынша логикалық операцияларды орындауға үйретуге мүмкіндік береді. Бұл логикалық байланыстарды анықтауға және ең қарапайым логикалық операцияларды түсінуге мүмкіндік береді. Бірдей элементтерді пішіні, өлшемі, таңдалған элементтер саны бойынша талдау ұсынылады. Белгілердің қайсысы жалпылауға негіз болатынына байланысты топтастыру ойлау икемділігін дамытуға көмектеседі. Шартты тапсырмаға байланысты көрнекі жағдайдағы заттардың белгілерін ажырата білу, бір объектідегі осы белгілердің қосындысын көре білу жалпы принциптен көрнекі жағдайға және керісінше орындалатын психикалық операциялардың қайтымдылығын көрсетеді. Сонымен қатар, объектілерді келесі топтастыруды орындағаннан кейін ауызша есеп беру мүмкіндігі сөз арқылы объектілерді жалпылау принциптерін бекітуге мүмкіндік береді, сол арқылы сөз бен шындықты білдіретін екі жақты байланыстардың пайда болуына ықпал етеді. Демек, объектіні классификациялау әдістемесін әртүрлі нұсқаларда қолдану олардың көрінетін формасын графикалық құрылымға айналдыруға, сол арқылы ойлау мен сөйлеуді дамытуға ықпал етеді.

Дьеныш блоктары

Дидактикалық материалды пайдаланудың негізгі мақсаты (автордың атымен «Дьеныш блоктары» деп аталады): мектеп жасына дейінгі балаларды қасиеттер бойынша бөлуге арналған логикалық есептерді шешуге үйрету.

Логикалық материал (Геныш блоктары) төрт қасиеті бойынша ерекшеленеді: пішіні, түсі, өлшемі, қалыңдығы. Логикалық есептерді шешуге қажетті негізгі дағды – объектілердегі әртүрлі қасиеттерді анықтау, оларды атау және олардың жоқтығын сөзбен барабар белгілеу. Абстракциялау және жадта бір, екі немесе үш қасиеттерді бір уақытта сақтау, объектілерді бір-бірден жалпылау. Әрқайсысының бар немесе жоқтығын ескере отырып, екі немесе үш қасиет.

Біріншіден, ең қарапайым ойындар ұсынылады:

а) «Осы сияқты барлық фигураларды (блоктарды) табыңыз» түсі (өлшемі, пішіні) бойынша. Түсі (пішіні, өлшемі) бойынша «Осындай емес фигураны табыңыз».

ә) «тізбек»

Ерікті түрде таңдалған фигурадан мүмкіндігінше ұзын тізбекті салуға тырысыңыз. Тізбекті құру нұсқалары:

а) жақын жерде бірдей пішіндегі (түсі, өлшемі, қалыңдығы) фигуралар болмауы үшін;

б) бір-бірінің қасында пішіні мен түсі бойынша бірдей фигуралар болмайтындай (түсі мен өлшемі, өлшемі мен пішіні, қалыңдығы және т.б.);

в) жақын жерде өлшемі бірдей, бірақ пішіні әртүрлі фигуралар болуы үшін және т.б;

г) жақын жерде бірдей түсті және өлшемдегі фигуралар болуы үшін. Бірақ әртүрлі пішіндер (бір өлшем, бірақ түсі әртүрлі).

Куизинер таяқшалары

Түрлі-түсті санау таяқшаларының жинағы «Куйзинер» деп аталатын оқулықтың венгр тіліндегі нұсқасына ұқсастық бойынша жасалған.

«Түстегі сандарды» пайдалану балаларға санау мен өлшеуге негізделген сан туралы түсінікті дамытуға мүмкіндік береді. Балалар практикалық іс-әрекеттер негізінде, жаттығулар нәтижесінде санау және өлшеу нәтижесінде сан пайда болады деген қорытындыға келеді. Өздеріңіз білетіндей, дәл осы санның көрінісі ең толық.

Осы нұсқаулықтың көмегімен балаларды «көп-кем», «үлкен-кіші» деген қарым-қатынастарды оңай түсінуге болады. Бүтінді бөліктерге бөлуге, заттарды шартты эталондар арқылы өлшеуге үйрету. Осы практикалық іс-әрекет барысында бірліктер мен екі кіші санның құрамын меңгеру, қосу, көбейту, азайту және бөлу амалдарына жақындау. Сонымен қатар, таяқпен ойнау. Балалар сол, оң, ұзын, қысқа, әрқайсысы, біреуі, кейбірі, бір түсті, көк емес, бірдей ұзындық, т.б ұғымдарды меңгереді.

Басқатырғыштар ойындары

Қоршаған дүниені танудың тиімді процесін ұйымдастыру үшін ойлаудың бейнелі, эмоционалды-сезімдік сферасына негізделген психикалық әрекетті (оның ішінде логикалық ойлау элементтерін) дамытудың маңызы ерекше. Бұл, өз кезегінде, мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекетіне барынша жақын әдістер мен оқу құралдарын қолдануды қамтиды. Оның ішінде ойын-сауық тапсырмалары мен танымдық ойындар. Олар шығармашылық және өз бетінше шешім қабылдауға, рефлексияға, жалпы алғанда, мектептегі оқуға интеллектуалды дайындыққа ықпал етеді.

Психикалық даму үшін арнайы жасалған ойын түрлерінің бірі басқатырғыш ойындар, т.б. жұмбақтар, тапқырлықты дамытуды, шешуге тапқырлықты қажет ететін тапсырмалар. Сөзжұмбақ шешу тәсілі ретінде болжамның алдында салыстыру, талдау, синтез, жалпылау, ұқсастық және т.б. сияқты ой операциялары болады. Олар белсенді ізденіс, шығармашылық көзқарас жағдайында жүзеге асырылады.

Әдебиеттер

1. Выготский Л. С. Проблема умственной отсталости // Собр. соч.: В 6 т. — М.: Педагогика, 1983. — Т.5; Т.3 2.                 Катаева А. А.,
2. Стребелева Е. А. Дошкольная олигофренопедагогика. М., 1998
3. Стребелева Е. А. Дошкольная олигофренопедагогика. М., 2001
4. Урунтаева Г. А. Дошкольная психология. М., 1997
5. Венгер Л. А., Пилюгина Э. Т., Венгер Н. Б. Воспитание сенсорной культуры ребенка.М.1988.