Ойын-жаттығулар арқылы ерекше білімді қажет ететін балалардың ойы мен таным деңгейлерін дамыту

Дюсегалиева Жемис Уакитовна
Атырау қаласы
№5 Ғ.Мүсірепов атындағы орта мектеп
бастауыш арнаулы сынып мұғалімі.
зерттеуші-мұғалім

Ойын-жаттығулар арқылы ерекше білімді қажет ететін балалардың ойы мен таным деңгейлерін дамыту

Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық қабілеттерін дамыту қазіргі білім берудің маңызды және өзекті міндеті болып табылады. Бұл балалар өздерінің әлеуетін толық ашуға мүмкіндік беретін ерекше тәсілдер мен оқыту әдістерін қажет етеді.
Оқыту ойындары мен жаттығуларын қолдану бұл балалардың ойлау және танымдық белсенділігін ынталандырудың тиімді құралы бола алады. Ойын – білім мен дағдыларды дамытатын бала әрекетінің табиғи түрі.
Балалардың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып таңдалған ойындар оқу процесін қызықты және тиімді етуге көмектеседі.
Бұл педагогикалық идеяның мақсаты ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық белсенділігін ынталандыруға бағытталған оқу ойындары мен жаттығулар жүйесін жасау болып табылады. Бұл идеяны жүзеге асыру оқу-тәрбие үдерісін байытады, оны жан-жақты және тиімді етеді. Ең бастысы, бұл балаларға өз қабілеттерін толық көрсетуге және ең жақсы білім беру нәтижелеріне қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Арнайы таңдалған ойындар мен жаттығуларды қолдану ерекше қажеттіліктері бар балалардың есте сақтауын, зейінін, ойлауын, сөйлеуін дамытуға мүмкіндік береді. Ойын мотивациясы мұндай балаларды белсенді танымдық іс-әрекетке тартуға мүмкіндік береді, бұл олардың ой-өрісін кеңейтуге және оқуға деген қызығушылықты арттыруға көмектеседі.

Бұл педагогикалық идеяны жүзеге асыру ерекше қажеттіліктері бар әрбір баланың әлеуетін ашу үшін қолайлы жағдайлар жасауға көмектеседі. Ойындар мен жаттығулар оқу процесін тұлғаға бағытталған және дамытушы етеді. Бұл даму деңгейі мен қабілеті әртүрлі балалардың оқу-тәрбие процесіне белсенді қатысуына және педагогикалық мақсаттарына жетуіне мүмкіндік береді.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау дамуының ерекше ерекшеліктері бар. Бұл олардың бұрыннан бар есту, көру, тірек-қимыл аппараты, интеллект, сөйлеу, эмоционалдық-еріктік бұзылыстарына байланысты. Мұндай бұзушылықтар ақпаратты толық меңгеруді және білім мен дағдыларды меңгеруді қиындатады.
Психикалық дамуы тежелген балаларда ақыл-ой операцияларының қалыптасу қарқыны баяу және себеп-салдар байланысын орнатуда қиындықтар байқалады. Ақыл-ойы кем балалар абстрактілі ойлаудың дамымауымен, жалпы қорытынды жасай алмауымен, қоршаған әлем туралы түсініктерінің шектеулілігімен сипатталады.

Көру қабілеті бұзылған балаларда көруді қабылдау жылдамдығы мен дәлдігі, қабылдау бейнелерінің толықтығы мен дифференциациясы төмендейді. Есту қабілеті бұзылған балалардың сөздік қоры шектеулі, сөздік және логикалық ойлауы қиын.

Тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар қозғалыс және сөйлеу жеткіліксіздігінен туындаған ақпаратты қабылдау және өңдеу ерекшеліктерімен сипатталады. Аутизм спектрі бұзылған балалар зейінді ауыстыру және бөлу қиын болуы мүмкін.

Бұл ерекшеліктердің барлығы ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық белсенділігін дамытуға бағытталған арнайы әдістер мен әдістерді қолдануды талап етеді.

Мұндай балалардың ой-өрісін дамытудың тиімді құралдарының бірі – дидактикалық және танымдық ойындар. Ойындар ақыл-ой әрекетін белсендіруге және танымдық процестерді ынталандыруға көмектеседі. Ойында қоршаған шындық туралы жалпыланған идеялар игеріледі, танымдық әрекет әдістері игеріледі.

Ашық ойындар кеңістіктік ойлау мен кеңістікті бағдарлаудың дамуына ықпал етеді. Рөлдік ойындар балалардың қиялын, шығармашылық ойлауын ынталандырады. Дидактикалық ойындар көрнекі-бейнелі және сөздік-логикалық ойлауды дамытады.

Осылайша, әртүрлі ойындар мен ойын жаттығуларын ойластырылған пайдалану ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың жеке мүмкіндіктерін ескере отырып, олардың психикалық әрекетінің барлық аспектілерін тиімді дамытуға мүмкіндік береді. Ойын әрекеттері мұндай балалардың танымдық іс-әрекетін белсендіреді және олардың оқуы мен дамуы үшін үлкен маңызы бар мақсатты интеллектуалдық жұмысқа тартылуына мүмкіндік береді.

Ойындар балалардың ой-өрісін кеңейтуге және қоршаған әлем туралы білімдерін арттыруға көмектеседі. Ойын барысында балалар жаңа ақпаратты игеріп, заттар мен құбылыстардың арасындағы байланыстарды табуға үйренеді.

Ойын әрекеті баланың зейіні мен есте сақтау қабілетін белсендіреді, сөйлеу және коммуникация дағдыларын дамытуды ынталандырады. Ойын барысында балалар заттарды салыстыруға, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табуға, негізгі және қосалқы белгілерді анықтауға үйренеді, бұл аналитикалық және синтетикалық белсенділіктің дамуына ықпал етеді.

Бұл балалардың логикалық ойлауының дамуына оң әсер етеді.
Ойын технологияларын қолдану балалардың шығармашылық қиялын және ойлауын белсендіруге мүмкіндік береді, ізденіс белсенділігін ынталандырады, бастамашылдықты дамытады.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың психикалық және танымдық белсенділігін дамыту үшін келесі ойындар мен жаттығулардың түрлері тиімді:

— дидактикалық ойындар (лото, жұптық суреттер, тізбекті ойындар, «Төртінші тақ» және т.б.);
— танымдық ойындар («Нумикон» әдісі, Глен Доман әдісі бойынша жаттығулар, пазлдар, мозаика, Диенеш блоктары, асхана таяқшалары және т.б.);
— доп ойындары («Фигураны ал», «Нысанаға тигіз» және т.б.);
— ашық ойындар («Сыныптар», «Өз үйіңді тап» және т.б.);
— сөздік ойындар («Артық сөзді ата», «Сөз қатарын жалғастыр» т.б.);
— рөлдік  және театрлық ойындар  (Ертегілер қою, «Отбасы», «Дүкен», «Аурухана» және т.б.);
Бұл ойындарды балалардың жеке ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, үйлестіре пайдалану арқылы ойлау, сөйлеу, есте сақтау, зейін және басқа да танымдық процестерді, сонымен қатар әлеуметтік және коммуникациялық дағдыларды тиімді дамытуға мүмкіндік береді. Ал ең бастысы – ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың оқу және даму үдерісін қызықты және тиімді ету.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық белсенділігін ынталандыру үшін оқу ойындары мен жаттығуларын қолдану идеясын тиімді практикалық жүзеге асыру оларды жүзеге асырудың нысандары мен әдістерін сауатты таңдауды талап етеді.
«Нумикон» — арифметикалық көріністерді қалыптастыру әдісі
«Нумикон»- бұл 1996-1998 жылдары Англияда математиканы оқуда қандай да бір қиындықтарға кездесетін балаларға арнайы әзірленген оқыту бағдарламасы мен көрнекі материалдар жиынтығы.
Нумиконда 1-ден 10-ға дейінгі сандар әр- түрлі түсте пласмасс шаблонды кесінділермен берілген, сол себепті сандар көру арқылы және тактильді қабылдауына өте тиімді.
Алдынғы санға қарағанда келесі сан бір санға артық, ал алдынғы сан бір санға кем және жұп сан мен тақ санның айырмашылығын текшелерді көру арқылы- ақ байқауға болады.Келесі әдіс-тәсілдің бірі Глен Доман әдістемесі.
Г. Доман-американдық  физиотерапевт дәрігер. 1960 жылы Глен Доман миының зақымдануынан зардап шегетін балалармен  тәжірибесі туралы мақала жариялаған кезде ата-ана тәрбиесі  мен оңалту саласында төңкеріс жасады. Содан бері оның техникасы  әлемге танымал болды.
Кез келген техника сияқты, нәтиже алу үшін тұрақтылық пен жүйелілік маңызды.
Доман баланың тұтас сандық жиынтықтарды қабылдай алатынын және оларды көрнекі түрде ажырата алатынын дәлелдеді.
Оқыту ойындарын жеке де, топпен де өткізуге болады. Жеке ойындар белгілі бір баланың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін жақсырақ ескеруге мүмкіндік береді. Топтық ойындар балалардың өзара әрекеттесу және ынтымақтастық дағдыларын дамытуға көмектеседі.
Ойын технологияларын әртүрлі күнделікті сәттерде қолдану тиімді: сабақта, серуендеуде, балалардың еркін іс-әрекетінде. Бұл ойындарды оқу процесіне органикалық түрде енгізуге мүмкіндік береді.
Ойындарды ойнаудың әртүрлі әдістерін біріктіру үлкен маңызға ие:
— сөздік әдістер (балаларға ережелерді түсіндіру, түсіндіру, нұсқаулар, сұрақтар);
— көрнекі
— практикалық әдістер (балалар ойын әрекеттерін орындайды, заттар мен ойыншықтарды пайдаланады);
— ынталандыру және ынталандыру әдісі (мадақтау, сәттілік жағдайларын жасау).
Ойындарды ұйымдастырудың формалары мен әдістерін таңдауда балалардың жас ерекшеліктерін де ескеру қажет. Кіші мектеп жасына дейінгі балалар үшін қарапайым және түсінікті мазмұны бар қысқа ойындар тиімді. Егде жастағы адамдар үшін ойындар ұзағырақ және күрделірек.
Балалардың ынтасын арттыру үшін жарыс элементтерін қосу ұсынылады. Бірақ эмоционалды стрессті болдырмау үшін оны асыра алмаңыз.
Ойынды сатылай оқытуды қолдану тиімді: 1) ережелерді түсіндіру және көрсету; 2) мұғалімнің көмегімен сынақтық ойын әрекеттері; 3) балалардың дербес ойын әрекеттері.
Оқу ойындары мен жаттығуларын өткізудің нысандары мен әдістерін таңдауға мұндай сараланған көзқарас оларды ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық белсенділігін ынталандыру үшін пайдалану идеясын тиімді жүзеге асыруға ықпал етеді. Бұл мұндай балалардың даму процесін олар үшін тиімдірек және қызықты етеді.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеуде оқу ойындарын пайдалану идеясын тиімді жүзеге асыру үшін жас ерекшеліктерін ескере отырып, ойындар мен жаттығуларды сауатты таңдау маңызды.
Бастауыш мектеп жасына дейінгі балалар үшін қуыршақтармен, машиналармен және текшелермен («Аналар мен қыздар», «Гараж» және т.б.) ертегіге негізделген қарапайым ойындар ұсынылады. Пирамидалар, ұя салатын қуыршақ, кірістіру және Никитин текшелері бар ойындар тиімді. Саусақ ойындары пайдалы.
Орта мектеп жасына дейінгі балалар үшін доппен, құрсаумен, арқанмен ойындар қолайлы. Тақырыптық рөлдік ойындар мен драматизациялық ойындар жүргізіледі. «Лото», «Домино» дидактикалық ойындары, Диенеш блоктары бар ойындар қолданылады.

Егде жастағы мектеп жасына дейінгі балалар үшін «Танграм», «Колумб жұмыртқасы» ойындары және Cuisenaire таяқшалары бар ойындар ұсынылады. Эксперименттік ойындар, сөздік ойындар, сөйлеу жаттығулары жүргізіледі.
Құрылыс жиынтықтары, мозаика және басқатырғыштар бар ойындар барлық жастағы адамдар үшін тиімді. Оқу үстелі ойындарын қолдануға болады.
Еркін әрекетте балалардың танымдық белсенділігін ынталандыратын пәндік-кеңістіктік ортаны құру маңызды. Ұйымдастыру ұсынылады:
— сенсорлық даму бұрышы (пирамидалар, кірістірулер, лабиринттер);
— манипуляциялық ойындардың бұрышы (мозаика, басқатырғыштар, моншақтар, шілтер);
— блоктар мен конструкторлардың бұрышы;
— атрибуттары бар рөлдік ойындардың бұрышы;
— дидактикалық ойындардың бұрышы (лото, домино және т.б.);
— иллюстрацияланған кітаптар мен энциклопедиялар бар кітап бұрышы;
— театрландырылған ойындар бұрышы (экрандар, маскалар, костюмдер).
Балалардың ойындар мен ойыншықтарға еркін қол жеткізуін қамтамасыз ету маңызды. Материал мезгіл-мезгіл жаңартылып, толықтырылып отыруы керек.
Дамушы пәндік-кеңістіктік ортаны мұндай ұйымдастыру ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалармен жұмыс істеуде әртүрлі оқу ойындары мен жаттығуларын қолданудың педагогикалық идеясын тиімді жүзеге асыруға ықпал етеді.
— Сөйлеу әрекетін белсендіру. Ойындар сөздік қорын байытады және белсендіреді, қарым-қатынас процесінде балалардың үйлесімді сөйлеуін дамытады.
— Шығармашылық қиялды дамыту және ойын әрекетінде стандартты емес ойлауды ынталандыру.
— ақыл-ой әрекетінің әдістерін (салыстыру, талдау, жіктеу) қалыптастыру және санада әрекет ету қабілетін дамыту.
— қызықты ойын әрекеттері арқылы есте сақтаудың барлық түрлерін, зейіннің тұрақтылығын дамыту.
— баланың жеке басының, оның танымдық және эмоционалдық-еріктік саласының үйлесімді дамуы. Ойын жағымды эмоционалды фон жасайды және баланы ынталандырады.
— ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтендіру үшін маңызды топтық ойындарда өзара әрекеттестік пен коммуникациялық дағдыларды дамыту.
Болашақта мүмкіндігі шектеулі балалардың нақты санаттарына бағытталған өзіндік дидактикалық және оқу ойындарын әзірлеуге болады.
Ерекше білім беру қажеттіліктері бар балалардың ойлау және танымдық белсенділігін дамыту арнайы білім берудің маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Түрлі білім беру ойындары мен ойын жаттығуларын қолдану әртүрлі ерекше қажеттіліктері бар және мүмкіндіктері шектеулі балалардың танымдық белсенділігін тиімді ынталандыруы мүмкін.

Ойын технологиялары балалардың қабылдауын, есте сақтауын, ойлауын, қиялын белсендіруге көмектеседі. Ойын барысында балалар жаңа білімді оңайырақ және тез меңгереді, талдауды, салыстыруды, жалпылауды және барлық ақыл-ой операцияларын дамытуды үйренеді.

Ұсынылған педагогикалық идеяны жүзеге асыру мүмкіндігі шектеулі балалардың әлеуетін ашуға, оларды одан әрі білім алуға және толық әлеуметтік бейімделуге дайындауға көмектеседі. Бұл арнайы білім берудің басты мақсатына – мұндай балалардың жеке даму мүмкіндіктерін барынша іске асыруға мүмкіндік береді.