Латын графикасына көшу жағдайында орфография, орфоэпия мәселелері

Қоғам дамуында кез келген тілдің емле ережесін түзу барысында  тілтанымдық принциптерге  негізделетіні белгілі. Қазіргі таңда латын графикасына  негізделген қазақ тілінің емле ережесі дыбыстардың мағына ажарататын  реңкін таңбалайтын  фонематикалық принципті басшылыққа алып отыр. Ал күрделі  сөздерді таңбалауда морфологиялық принцип, шеттілдік сөздерді  қазақ тілінің дыбыстық әуезіне сай икемдеу үшін фонетикалық принциптер де қамтылған.

Тілші ғалымдарымыз қазіргі оқыту әдістемесінде қазақтың төл сөздерін қазақ тілінің орфоэпиялық нормасына сәйкес меңгертуде қиындық байқалатынына назар аударып отыр. Өте орынды мәселе. Оны тілді қолданушылардың и, у таңбаларымен келетін сөздерді  айтылуы бойынша емес, көбінесе жазылуы бойынша оқитындықтары аңғарылып жататындығымен байланыстырады. Мысалы, oqyıdy емес, oqıdy, toqyıdy емес, toqıdy. Сөздеріміз қалай жазылса, солай оқу дағдысы қарқын алып бара жатыр. Сондықтан и, у сөздерінің дыбыстық құрамын меңгертуде қазақ тілінің артикуляциялық нормасын бұзбай оқыту мен айтқызуды ескеру қажет. Бұл тек и мен у әріптерімен келетін сөздерге ғана қатысты емес, үндесіммен, үйлесіммен, дұрыс екпінмен айтуды қажет ететін басқа да төл сөздерімізді өз мәнінде дыбыстай алмауы алаңдатады. Мысалы,  orun деудің орнына oryn,  búgún деудің орына búgin, kitáp деудің орнына kitap т.б. Сондай-ақ, ш, ж мен й-дің аралығында келетін а әрпін айтуда ә дыбысымен [sháı], [jáı], [ jáılaý] емес, жазылуы ( shaı, jaı, jaılaý) бойынша оқитындар да аз емес. Осылайша бірізді үндесіммен дыбысталмайтын төл сөздеріміздің ауызша ұлттық тілдің нормасынан алшақтап бара жатқаны байқалады.

Сондықтан бүгінгі күнде ауызша кодтағы орфоэпиялық заңдылықтарды баса назар сала отырып меңгертуді қажет ететін маңызды мәселе екенін атап өткен жөн.

Сөздерді жазу мен дұрыс  дыбыстауда бір-біріне сай келмейтін тұстар  тәжірибемізде кездесетіні белгілі.  Мысалы, көбінесе қатаң қ, к, п әріптерімен жазылатын сөздер ұяңданып, ғ, г, б болып естілетіндігі (дыбысталатындығы) жиі кездеседі. Мысалы орфогрфиялық норма бойынша  ónerkásip, Qazaqstan,  kele qaldy, kele-kele, ala kóbeden  деп жазылған сөздер ónergásip, Qazaǵystan, keleǵaldy, kelegele, alagóbóden деп айтылуы – орфоэпиялық норма талабы.

Сөздерді жазылған түрінде айту (оқу) белең алған құбылыс. Айтар ойларын ауызша білдіруде де сөздерді үндестік заңдарына бағындырып, қиюластырмай, олардың жазудағы көрінісін көз алдарына келтіріп, жазылған түріндегідей айтатындықтарын жиі кездестіреміз. Бұл секілді  жазудың ықпалымен тілдің табиғи заңдылықтарының бұзылуының  бірнеше себептері бар: орфоэпиялық нормаларға дұрыс көңіл бөлінбеуі, үйретілмеуі; Оқушы білімін бағалауда сөзді дұрыс-бұрыс айтып тұрғанының ешбір есепке алынбауы.

Екінші фактор –  сөздерді  нақпа-нақтап, қалай жазылса солай оқып (айтып) берсем, тыңдаушыларға анығырақ, түсініктірек шығады деген жансақ ойдың салдарынан да туындауы мүмкін. Жазылуы бойынша айтқан кезде олар анық, түсінікті шығуы ықтымал,  алайда осы тұста  сөздер сіресіп естілуі, тілдің үнді сазы жойылып, бояуы солғындайтыны ескерілмейді. Осы ретте жаңартылған бағдарламада  сөздерді дұрыс қолдану, сөйлемдерді дұрыс құрастыру, сауатты жаза білу сияқты лексикалық, грамматикалық, т.б. (ӘТН) нормалар, дағдылар бойынша (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым) жүйелі қамтылған.

Сонымен қатар, сөйлеу үстінде сөздерді бір-бірінен дыбысталуы жағынан үндестіріп, «икемдеп», құлаққа жағымды, тілге ыңғайлы етіп айту туралы нормаларға көпшілік назарын аудартуды, әсіресе білім беру орындарында айрықша назар аударуды көздейді.

Орфографиялық ережелермен қатар орфоэпиялық ережелерді ден қойып қарастырмаудың салдарынан әдеби тілдің дыбыстау нормасынан уәжсіз ауытқуларды байқауға болады. Мұндай ауытқулардың дені тіліміздің ішкі заңдылығы ретіндегі ғана емес, сондай-ақ жалпы қазақ сөз әуезділігінің тұтастығын сақтаушы, тұтас мәтіндердің үйлесімді формалары арқылы берілетін эстетикалық ақпаратты кодтаушы ретінде де ерекше қызмет атқаратын үндестіктің (сингармонизмнің) бұзылуына әкеліп саяды. Бұл қазақ тілінде мәтіндер құрудың эстетикалық канондарының, сонымен бірге қазақ сөзінің өзіне тән ерекше көркем тұлғасының сақталмауына, соның салдарынан ауызша дыбысталған сөз арқылы алынатын эстетикалық әсердің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Ауызша сөз мәдениетінің төмендеуіне, дыбыстау нормаларының бұзылуына тосқауыл қою үшін қазақ орфографиясы мен орфоэпиясын байланыстыра оқытуды алдыңғы орынға қою қажет.

Сулейменов Мұратбек Балтинович,

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы

Қарағанды облысы бойынша ПҚ БАИ,

білім беру үдерісін педагогикалық-психологиялық

сүйемелдеу кафедрасының аға оқытушысы