Тарихқа тағзым…

Смагулова Гайша Файзуллаевна
Қарағанды облысы Қарағанды қаласы
«Қарағанды қаласындағы № 82 ЖББОМ» КММ
Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі

2020 жылы 25 сәуірде Нығмет Нұрмаковтың туғанына 125 жыл толды.

Нығмет Нұрмақов кім?.. Алматыда, Қызылордада, Қарағандыда көше атауы және Қарағанды қаласында дарынды балалар мектебіне аты берілген ғажайып тұлға туралы не білеміз?

Өкінішке орай, өте аз немесе мүлде жоқ деуге болады…

Ол  — өткен ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілдерінің бірі.

Нығмет Нұрмақұлы 1895 жылы 25 сәуірде Қарағанды ​​облысы, қазіргі Қарқаралы ауданының Егіндібұлақ ауылында дүниеге келген.

1913 жылы Омбы мұғалімдер семинариясын (Ресей) бітіргеннен кейін, Қарқаралыда мұғалім болып қызмет етеді.

Кеңес өкіметі бұл өлкеге келген кезеңде Н.Нұрмақов Қарқаралы аудандық әскери-революциялық комитетін басқарады және Деникин көтерілісін басуды ұйымдастырады.Тарихта бұл шайқасты суретші Нұрмұхамедов «Н.Нұрмақовтың отряды» деп аталатын шығармасында бейнелейді. Бұл шайқаста Қызыл Армияның 70-тен астам жауынгері қаза табады. Көтеріліске қатысушылар жеңіске жетті, бірақ содан кейін Уақытша үкіметтің басшысы болған Колчактың «тірі қалғандарды қамауға алу» туралы жарлығы шығады да, олар Қарқаралы түрмесіне қамалады. 1918 жылдың қыркүйегінен 1919 жылдың желтоқсанына дейін, яғни 18 ай Н.Нұрмақов және оның жолдастары Қызыл Армияның бөлімі босатып алғанға дейін түрмеде қамауда болады. Кейін Нұрмаков большевиктер П.Бабинмен, И.Радченкомен кездесіп, тығыз жұмыс істейді, саяси күресте тәжірибе жинақтайды.

Омбы семинариясында оқып жүрген кезінде Нығмет  С.Сейфуллинмен,                   М. Жұмабаевпен, М. Саматовпен танысып, дос болған. Олар қазақ жастарының  заңсыз «Бірлік» ұйымын құрады. Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Омбы семинариясының ғимаратына «Семинарияда оқыған қазақ халқының ұлдары — жазушы Сәкен Сейфуллин және революционер Нығмет Нұрмақов» деген жазуы бар ескерткіш тақта орнатылады.

Нығмет Нұрмақұлы өзінің ізденімпаздығы мен ерекше ұйымдастырушылық қабілетінің арқасында жоғары лауазымдарды қызметтер атқарған: Жоғарғы трибуналдың төрағасы (1922), Жоғарғы сот төрағасы, Халық әділет комиссары және республика прокуроры (1923-1924). Сол жылдары «қазақ тілі» газеті мен «Қызыл Қазақстан» журналын басқарады.

Халық әділет комиссары ретінде Н.Нұрмақов прокурорлар мен судьяларға қатысты ережелер енгізді. Оның табандылығының арқасында жұмысшылардың біліктілігін арттыру, білікті кадрларды даярлау, олардың материалдық-тұрмыстық жағдайларын жақсарту, сот тергеу органдарындағы іс қағаздарын қазақ тіліне ауыстыру бойынша бірқатар жаңалықтар енгізіледі. Республикалық баспасөз («Жас Алаш» газеті, 2006) Нығмет Нұрмаковтың осы салада реформатор болғандығын атап өтті.

Төрт жылдан астам уақыт (1924-1929 жж.)  Нұрмақов Қазақстанның Халық Комиссарлар Кеңесін басқарды (қазіргі уақытта премьер-министр лауазымы). Бұл республиканың қайта жандануының ең қиын жылдары болды — Қарағанды ​​облысындағы ірі кен орындарын игеру кезеңі, Балқаш, Қарсақпай, Екібастұз, Ембі мұнайы және Степняк алтыны. Партия жетекшісі Ф.Голощекиннің қарсылығына қарамастан, 1926 жылы Түркістан-Сібір темір жолының құрылысы басталады. Республикалық құрылыс комиссиясын Н.Нұрмақов басқарады. Сол кезден бастап оның Қаныш Сәтбаевпен кездесулері басталды.

Қаныш Имантайұлы 1956 жылы Н. Нұрмақовпен таныстығын былай еске алады: «Мен Нығмет Нұрмақовпен 1926-1928 жылдары іскерлік мәселелер бойынша кездестім, ол туралы өте ақылды және іскер адам ретінде пікірім қалыптасты».

Қазақстанның Кеңес Одағы кезіндегі алғашқы көшбасшысы, академик Д.Қонаев өз естеліктерінің  бірінде: «Нығмет Нұрмаков — зорлық-зомбылық пен езгіге қарсы күрестің күрделі революциялық жолын жүріп өткен ізашарлардың бірі. Оның бүкіл саналы өмірі адамдар үшін, халқының бақытты болашағы үшін күресуге арналды», — деді.

Н.Нұрмақов Қазақ Автономиялық Республикасының астанасын Орынбордан Кызыл-Ордаға, содан кейін Алматыға көшіру туралы шешім қабылдауға тікелей қатысты. Ол Қазақстанның алғашқы Конституциясы жобасын әзірлеу және қазақ алфавитін құру жөніндегі комиссияның төрағасы болды. Сол жылдардағы барлық маңызды мемлекеттік құжаттар оның қолтаңбасымен жазылғандығы тарихи дереккөздерде көрсетілген екен.

Нұрмаков Қазақстандағы «Кіші қазан төңкерісі» Голощекиндік идеяға қарсы шықты. Өзінің әйгілі «Ақтаңдақтар ақиқаты» атты ғылыми еңбегінде академик Манаш Қозыбаев: «1924-1929 жылдардағы экономиканы көтерудегі жетістіктер, жерге орналастыруда, өнеркәсіпте, мәдениетте, халықтың өмір сүру деңгейін көтерудегі барлық іс-шаралар Қазақстанда Н.Нұрмақовтың басшылық кезеңімен тікелей байланысты, өйткені бұл республиканың жандану жылдары болатын ».

Голощекиннің оны қызметінен кетіруге тырысқанына қарамастан                             Н. Нұрмақовтай  көрнекті мемлекет қайраткерінің керемет ұйымдастырушылық қабілеттілігі оның жоғары лауазымда ұзақ уақыт тұруына мүмкіндік берді. …Нұрмаков қазақ ауылын мәжбүрлеп «кеңестендіруге», халықтың дәстүрлі өмір салтын, лидеризмді бұзудың жол берілмейтін әдістеріне қарсы шықты. Голощекиннің келіспеушіліктен бас тартуы Нығмет Нұрмақовты 1929 жылы сәуірде республиканың Халық Комиссарлар Кеңесінің басшысы қызметінен кетуге мәжбүр етті.

Нұрмақов алғашқылардың бірі болып қорқынышты 37-ші жылы қудаланды. Оның тағдырын «үштік» 15 минуттың ішінде жабық сот отырысында шешіп, оны Мәскеуде 42 жасында атып өлтірді …

1956 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін оның есімі толықтай ақталды. Оның зайыбы Зуфнун Ибраевна, Қарқаралы қаласының тумасы, 19 жылын сталиндік лагерьде өткізді. Балалары, қызы Тамара мен ұлы Ноян Ресейдегі әртүрлі балалар үйлерінде болды … Репрессия ұшығы сол кезде ауылда тұрған Нығметтің әкесіне де тиді.1937 жылы қарашада Қарағандыдағы  ​​КГБ түрмесінде атып өлтірілген, ол 70 жаста еді.

Сол жылы Нұрмақов Мәскеуге кетіп, 1931 жылы бітірген КОКП ОК жанындағы Жоғары партия курстарына оқуға түседі. Мәскеуде Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінде — Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінде — Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті хатшысының орынбасары, ұлттар бөлімінің бастығы болып жұмыс істеуге қалдырылады. 1935 жылы ақпанда ол Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің Президиумы жанындағы есеп және ақпарат бөлімінің бастығы болып қосымша бекітіледі.

Яғни, 1937 жылдың маусымында қамауға алынғанға дейін оған КСРО-ның жоғарғы органында үш лауазым жүктелді!

Бұл фактілер оның ерекше іскерлік, ұйымдастырушылық және адами қасиеттерін дәлелдей ме?

Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінде жұмыс істей отырып, кішігірім халықтар бөлімінің бастығы бола отырып, Нұрмаков Сібір мен Еділ өңіріне жиі барып, ұсақ ұлттардың өмірлік мәселелерін шешетін.

Бірақ ол Қазақстан туралы ешқашан ұмытпады, Отанымен байланысын жоғалтпады, Қазақстан республикасының кейбір мәселелерін шешуге көмегін аямады.

2005 жылы Тарих және этнология институты. Уалиханов «Алаш мұрасы» баспасында Н.Нұрмақовтың туғанына 110 жыл толуына арналған кітап — мақалалар жинағын шығарды. «Бұл еңбекте тек оның қазақстандық кезеңі туралы материалдар бар. Мәскеуде жазылған және басылған материалдар Мәскеу мен Санкт-Петербургтің кітапханалары мен мұражайларында», — делінген кітаптың кіріспе сөзінде.

Н.Нұрмақовтың еңбектері бойынша ғылыми дәрежелер қорғалған. Диссертацияларда Қазақстан Үкіметінің басшысы бола отырып, Нұрмақов білім беруге, халық арасындағы сауатсыздықты жоюға, халықтың мәдени-музыкалық біліміне баса назар аударған.

Кезекті демалысы кезінде 1926 жылы ол Егіндібұлаққа отбасымен бірге баруды, ата-анасы мен туыстарын көруді шешті. Ол туған тау шатқалының мөлдір бұлағынан соңғы рет су ішіп отырмын деп ойлаған жоқ. Осы сапарында ол композитор, музыкатанушы Александр Затаевичті ауылға тамаша халық әншілерінің әндерін жазуға, қазақтардың мәдениеті мен өмірімен танысуға шақырды. Затаевич ноталар жазып, оларды параққа аударды. Оның «Қазақтың мың әні» атты еңбегі жарық көрді.

Н.Нұрмақовтың бастамасымен 1927 жылдың басында Қызылордада драма театрының құрылысы басталды. Нысан пайдалануға берілгенге дейін ол құрылыс барысын жеке өзі қадағалап отырды. Отансүйгіштік сезімі, халқына адал қызмет ету оны ешқашан қалдырған емес, ол туралы барлық естеліктер мен материалдарда көрсетілген. Бірақ, өкінішке орай, жоғарыда айтылғандай, туған елінде, әсіресе кейінгі ұрпақ — жастар  ұлттық интеллигенцияның көрнекті өкілі, өршіл патриот — Нұрмақов туралы аз біледі. Болашақ ұрпақ, тарих мұны кешірмейді!

Анықтамалық әдебиеттер:

1. Республикалық қоғамдық-саяси журнал «Мысль», 2013 жыл
2. Қоғамдық-саяси газет «Время», 2018 жыл