КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Қазақ тілі мен әдебиеті пән мұғалімі Ибраймова Г.С.

Аннотация

Мақалада білім беру саласындағы өзгерістерге негізделген, қазақ тілі мен әдебиеті сабағында мәтін жұмыстарынің маңыздылығы қозғалады.           Білім алушылардың жас ерекшелігіне орай мәтін түрлерін саралау. Мәтін түрлерін оқыту арқылы оқушылардың айтылым, оқылым дағдыларын  дамыту. Қазіргі күннің басты талабы – мемлекеттік  тілді оқытуда  отандық және халықаралық озық үлгілерді,  тиімді әдіс-тәсілдерді жүйелі пайдаланып, оқушылар бойында тілдік дағдыларды қалыптастыру қажет. Интербелсенді әдіс-тәсілдерді тиімді пайдаланғанда қазақ тілі мен әдебиеті  сабақтарында  еркін  қарым-қатынас жасауға, сыни  тұрғыдан  өз көзқарасын білдіруге, өз ойын жеткізіп, шешім қабылдауға дағдыландырса,  оқушы  қазақ  тілінде  берілген  кез-келген  ақпараттарды  тиімді қолдана отырып,  өзіне қажетті мәліметті ала алады.

Басты сөздер: мәтін, оқылым, әдістер, итербелсенді әдіс

Аннотация

В статье анализируется значение текстовых работ на уроках казахского языка и литературы, основанных на изменениях в области образования. Дифференциация видов текстов в зависимости от возраста обучающихся. Развитие навыков произношения, чтения учащихся через обучение видам текстов. Главное требование сегодняшнего дня-систематически использовать передовые отечественные и международные модели обучения государственному языку, эффективные методы и приемы, формировать у учащихся языковые навыки. При эффективном использовании интерактивных методов и приемов на уроках казахского языка и литературы обучающийся может свободно общаться, критически выражать свою точку зрения, выражать свои мысли и принимать решения, эффективно использовать любую информацию, представленную на казахском языке, получать необходимую для себя информацию.

Ключевые слова: текст, чтение, методы, ителективный метод

Annotation

The article analyzes the meaning of text works in the Kazakh language and literature lessons based on changes in the field of education. Differentiation of types of texts depending on the age of students. Development of pronunciation and reading skills of students through teaching types of texts. The main requirement of today is to systematically use advanced domestic and international models of teaching the state language, effective methods and techniques, and to develop students ‘ language skills. With the effective use of interactive methods and techniques in the lessons of the Kazakh language and literature, the student can freely communicate, critically Express their point of view, Express their thoughts and make decisions, effectively use any information presented in the Kazakh language, get the necessary information for themselves.

Keywords: text, reading, methods, iteractively method

Мектептегі берілетін білім беру мазмұнының қайнар көзі – мәдениет немесе әлеуметтік тәжірибе. Бұл дегеніміз – ғылым, қоғамдық қатынастар тәжірибесі, материалдық және рухани өкім жасау, қоғамдық сананың түрлері т.б. Сондықтан білім берудің басты міндеттері:
—    оқушының өзін қоршаған, өзі өмір сүретін жаңа әлеуметтік ортаға үйренуі, онда жаңа әлеуметтік мәртебе оқушыны мәртебесінің қалыптасуы;

—      оқу, ойын, еңбек, қарым-қатынас т.б әрекет түрлерін қажетті деңгейде меңгеруі;

—  айналадағы дүниемен дара тұлғаның қатынасының қалыптасып, эстетикалық,этикалық, адамгершілік негіздерін меңгеруін қамтамасыз ету.
Оқу пәндері бойынша оқулықтардың атқарар қызметі орасан зор. Өйткені оқулықтарда оқушылалдың жас ерекшеліктеріне орай мәтін арқылы дүниетанымдық қабілеті мен оларды оқуға, игеруге деген қызығушылығын арттыру, тілі мен ойын қатар өз шамасында дамыту, әр пән арқылы ғылым негіздерін игерту көзделеді. [1,9] Оқушыда оқу бағдарламасына сәйкес мәтін теориясы  мен мәтін құрау, оның  грамматикасы, категориялары мен қызметтік типологиясын анықтау мәселелері туралы білім, білік, дағдысын қалыптастыру  олардың мынандай тәжірибелік  дағдылары бойынша игертіледі:
— оқушылардың мәтінді түсініп оқу дағдысын арттырады;
—       байланыстырып қисынды сөйлеуге жаттықтырады;

—  түрлі жағдайларда меңгерген ұғымдарын қолдана білу икемділігін қалыптастырады;

—      ойы мен тілін дамытады, сөйлеу мәдениетін жетілдіреді.

Мәтін «текст» деген латын сөзінен алынған қазақша мәні –байланысу, бірігу. Мәтін – тілдік таңба мен біліктерінің мағыналық және тұлғалық байланыстылығын бойынша түзіледі. Р.В.Шмидт: «Мәтін сөзінің астарында коммуникативтік мақсаты жүзеге асыру үшін белгіленген жоспар бойынша не бір жағдайдың жүзеге асырылуын қабылдайтын аяқталған мазмұнды бірлікті анықтайтын жазбаша немесе ауызша сөйлеу үзіндісі», -деп көрсетеді [2,17]  Қазақ тіл білімінің негізін салушылар  — А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбанов еңбектерінен мәтін туралы алғашқы ойларды кездестіреміз. А.Байтұрсынұлы  мәтінді шығарма сөз деп атап,  сөйлеудің бірлігіне жатқызады. Олай дейтін себебіміз , ғалым: «Сөз өнерінен жасалып шығатын нәрсенің жалпы аты шығарма» [3, 344] Оқушы оқуға жаттығуда оқулықты, ондағы мәтінді оқудан бастайды. С.Рахметова «Түсініп оқуда балалардың назары шығарманың идеялық мазмұнына аударылады. Түсініп оқу барысында оқушыларда елес, ұғым, бейне жоғары сезімдер пайда болады. Түсініп оқуды жүзеге асыруға алғашқы кезде балаларға жеңіл, өздері  түсіне алатын сюжетті мәтіндер  оқытылады» -деген [4]

К.Бозжанова «Баланың мінез-құлқын қалыптастыруда айрықша рөл атқаратын оқу сабағының пәрменділігін арттыру үшін, сабақ үстінде мәтінді қабылдаудан басталатын талдау сияқты күрделі жұмыс айрықша ойланып толғануды керек етеді»-дейді. Бұл жайды ескере отыра, біз бұл міндетке баланың ойын дамытатын мәтінмен жұмыстың түрін белгілеу дегенді де қосар едік. Осы тұрғыдағы жұмыстың  түрлері дегенде К.Бозжанова мәтінді талдау, онымен жұмыс істеу оқушының ойлауын, ойдың жетіле түсуіне ықпал етеді деп санайды. [5]

Р.Н.Оралбаева: «Оқушыға сөздерді тілдік нұсқаларды таныстырумен , білдірумен, бірге, олардың әрқайсысының тілде қалай, қандай жағдайда сөздік қорын байыту үшін ең алдымен қандай лексикалық икемділік пен дағды қалыптастырылады және оның көлемі қандай болуы керек деген мәселені белгілеп алуға тура келеді» [6. 28 бет] Ол үшін сөйлеу дағдылары мен икемділіктері қалыптастырып, тілінің дамуына негіз болатын тілдік материалдар сұрыпталып оқытылуы керек.  Баланы сөйлеуге үйрету үшін оқушыларға әр сыныпта тілдің белгілі бір мөлшерде сөздік қорын меңгерту және сол сөздерді дұрыс айтып, сауатты жазуға және сөйлеуде дұрыс қолдануға  дағдыландырау тіл дамыту материалдарын сұрыптау арқылы ұйымдастырылады.

Көркем мәтіндердің тақырыбы мен идеялық мәні оқушылардың бірден дұрыс және жетік түсінбеуі, көбінесе сол тақырыптың ауыр- жеңілдігіне, яғни таңдап алынған мәтіндердегі сөйлемдердің молдығына тікелей қатысты болады.  Сондықтан да осы сияқты нысандарды түсіндіруде, нақтылы әдістемелік жұмыс жүйесі талап етіледі.

Мәтіндегі түсініксіз сөздерді игерту оқу және сабақ үдерісінің әр басқышында іске асырылады. Сондықтан да мәтін материалдарын оқыту үстінде түсініксіз сөздер мен жұмыс істеу мәтін оқу алдында, оқу тұсында және оқып болғаннан соң алып барылады.  Осы тұста тіл мен әдебиеттің байланыстылығы айқындалады. Әдеби мәтіндерде кездесетін сөздердің мағыналық және тілдік мәні еске түсіріліп, оған талдау жасалады.

Мәтіндегі түсініксіз сөздерге түсініктеме беру материалды оқыту үстінде жүзеге асырылады. Мұғалім түсініксіз сөздерге түсініктемені көркем шығармалардан алған үзіндіні немесе толық түрін оқу тұсында контекспен байланысты ұғындырылады. Мұнда мұғалім бір сөз бен екінші сөзді, бір сөйлем мен екінші сөйлемді, бірінші қайырым мен екінші қайырымды, бірінші бөлім мен келесі бөлімді, алғашқы тарау мен келесі тарауды үнемі қадағалап ұштастырып отырады. Көркем шығармалардан алынған үзіндіні оқу үстінде олардың алдымен жеңіл түрлері ғана бағдарланып, бірте-бірте ауыр нысандар түсіндіріледі.

Мәтіндегі түсініксіз сөздерді түсіндіру мәтінді оқып болғаннан соң іске асырылады. Мәселен, мәтінді мұғалім белгілейді де, оны оқушыға іштей оқуды тапсырады. Оқу үстінде түсініксіз сөздерді белгілеп, сөздік дәптеріне жаздырып қояды.  Мәтінді толық оқып болғаннан кейін, дәптердегі жазылған немесе оқу тұсында белгілеп қойылған сөздерге  түсініктеме беру жұмысын жүргізеді.  Мәтіндегі түсініксіз сөздің мағынасы сол сөзге жуық сөздер мен тіркестерге және сөйлемдерге қарсы қою арқылы түсіндіруге болады. Айталық, Абайдың «Ғылым таппай мақтанба» деген нәфрәтлі, ғибратлы, ақын-мизам сияқты сөздер кездеседі. Нәфрәтлі – сөзін үлгілі, өнеге, ақын мизам- сөзін таразы, өлшеуіш деген ұғындырған абзал. «Қансонарда бүркінші шығады аңға» деген өлеңінде мына тәрізді түсініксіз сөздер ұшырайды: ғанибет, аңдағанда. Ғанибет – қызық, тамаша, көңіл көтеру мағынасында қолданылады да, ал аңдағанда болса, ол сөз түлкінің ізіне түсушілердің жүріс бағыты мағынасында жұмсалған деп бағдарланған.

3. Сөздердің синонимін табу жолымен түсіндіру; Мәселен, келбет сөзінің мағынасын ашу қиынға соғады. Себебі конкрет-абстракт сөз аралығын айыра алмау жағдаяттары кездеседі. Сондықтан бұл сөздерді дәл түсіндіру үшін сапалық сын есімдерге жалғап, тіркестіре отырып мағынасын анықтаған жөн. [6,78]

Оқушылардың мәтінмен жұмыс жасауы үшін тиімді әдістердің бірі – интерактивтік әдіс. Интерактивтік әдіс бір уақытта бірнеше міндетті шешуге мүмкіндік береді. Ол ең алдымен қатысымдық іскерлік пен дағдыны дамытады.
Оқушыны ойлау мен сөйлеу дағдыларына төселдіруде ойын түрінде ұйымдастыру жақсы нәтиже береді.

Баланың дербес мүмкіндігін ескере отырып, белсенді іс-әрекет жасауына мүмкіндік туғызатын, өз ойын ортаға салып, мәтін құруға үйренуге мүмкіндік жасайтын әдістің бірі – ұжымдық әдіс. Оқытудың ұжымдық түрі балаларға бір мақсатта бірігіп жұмыс істеуіне, қиындықты бірге шешуіне  жағдай жасайды.  Ұжымдық оқытудың негізін салған В.К.Дьяченко «Білім саласындағы тоқыраудан шығу үшін жоғары сапалы  жаңа оқыту әдісі ұжымдық әдісіне көшу керек» деп жазады. [7,8]

Мәтін – қазақ тілін оқыту барысында негізгі оқыту нысаны. Біріншіден ,тілден білім беретін материал  оқыту  мәтіндері болса, екіншіден, аттығулардың тұтас мәтін түрінде берілуі де мәтінмен жүргізілетін жұмыстардың сараланып, жүйеленуін қажет етеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРІ ТІЗІМІ:

1. Жапбаров А. Мәтін туралы білім, білік және дағдысын қалыптастыру арқылы оқушылардың тілін дамыта оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. 7-сынып. –Шмкент, «ИП Валиев» баспасы,Астана. -275 бет.
2. Шмидт Р.В. Системный подход в работе над развитием связной речи младших школьников. Л., 1985
3. А.Байтұрсынұлы Тіл тағылымы, -Алматы: Ана тілі, 1992.
4. Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері. Пед.ғыл.док.дисс. Алматы,1994 ж.
5. Бозжанова К. Бастауыш мектепте оқушылардың оқу дағдысын қалыптастыру Алматы, Мектеп, 1989, -64 б.
6. Тұрмаханова С.Ә. «Оқушылардың сөздік қорын байытудың теориялық-әдістемелік негіздері» -Алматы, 2005.-173 б.
7. 7. Дьяченко В.К. Новая педагогическая технология в действии. // Начальная школа, -1994,-№4