Білім айнасы газеті Республикалық газет Қызылорда облысы,
Сырдария ауданы, Ақжарма ауылы
«Бүлдіршін» бөбекжай балабақшасы
Халдарова Нүрипа Еркиновна
Сөйлеу ақыл-ойдың танымдық процесі ретінде ойлау, қиял, есте сақтау, түйсік, қабылдау және эмоциялармен тығыз байланысты. Сөйлеу және тілді қолдану әлеммен қарым-қатынас пен білімнің негізгі құралы ғана емес, сонымен бірге балаларды рухани мәдениеттің құндылықтарымен таныстырудың негізгі факторы болып табылады. Сонымен қатар, сөйлеу әрекеті жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің міндетті шарты болып табылады. Мектепке дейінгі жастағы сөйлеудің дамуы мектепте сәтті һәм нәтижелі оқуға негіз бола алады. Бала кездегі ана тілін жетік меңгеру, сөйлеудің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық аспектілерін дамыту — балалардың зияткерлік, әлеуметтік және рухани білім беру мәселелерін шешудің қажетті шарты. Сөйлеуге бағытталған дидактикалық ойындарды қолдана отырып, мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамытуға арналған зерттеу еңбектерін А.М.Шахнарұлы, Д.Б. Эльконин, В.И.Яшина және т.б. ғалымдар жазды. Жоғарыда аталған және басқа да практик ғалымдардың тілдік қабілеттер мен сөйлеуді дамыту туралы ойларын келесі түрде тұжырымдауға болады: сөйлеу, бала психикалық процесс ретінде, тілдік құбылыстарды жалпылау, ересектердің сөйлеуін қабылдау және бейнелеу мен ойындар процесінде дамиды. Баланың тілдік конструкцияларды шарлау қабілеті тілді тәуелсіз бақылаулардың дамуына және сөйлеудің өзіндік дамуына ықпал етеді.
Ойындарды қолдана отырып, мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуін дамыту процесін бірнеше түрге бөлуге болады:
- Мектепке дейінгі жастағы интеллектуалдық белсенділіктің көрінісі — сөйлеу дамуы.
- Сөздік ойындарды қолдана отырып, сөйлеуді дамытудың негізі үш жүйеге негізделеді: табиғаттың қоршаған әлемі, адами қатынастар әлемі, заттар әлемі.
- Ауызша сөйлеу әрдайым сөйлеу жағдайымен анықталады және оны техникалық құралдар арқылы жүзеге асыруға болады. Сөйлеу дамуының көрсеткіші — белсенді сөздік, яғни мектеп жасына дейінгі баланың өз сөзінде қолданатын сөздік қоры.
Дидактикалық ойындарға тән белгілер — оларды ересектер балаларды оқыту және тәрбиелеу, сөйлету мақсатында жасайды. Бұл ойындардағы бала ең алдымен ойын жағдайына қызығады, ойнаған кезде дидактикалық мәселені шешеді. Дидактикалық ойындар баланың жеке басын жан-жақты тәрбиелеу құралы ретінде әрекет етеді. Осы ойындар арқылы балалардың ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық тәрбиесі жүзеге асырылады. Балалар сөйлеуін дамытуда дидактикалық ойындар маңызды рөл атқарады:
сөздік қоры көбейеді, дыбыстың дұрыс айтылуы қалыптасады, келісімді сөйлеу дамиды, өз ойын дұрыс жеткізе біледі.
Көптеген ойындар процесінде ойлау мен сөйлеудің дамуы ажырамас байланыста болады. Мысалы, «Біз не істеп жатқанымызды біл!» ойынында балалар екі-екіден: «иә» немесе «жоқ» деп жауап беретін сұрақтар қоя алады. Балалардың ойын барысында пікірталас тудыратын мәселелерді шешуде сөйлеу белсенді болады. Ойын өз талаптарын, дәлелдерін қорғау қабілетін дамытады. Ересектер — адамзат тәжірибесінің, оның білімінің, дағдыларының және мәдениеттің қамқоршысы. Бұл тәжірибені тек тіл арқылы жеткізу мүмкін емес, бірақ тіл — адами қарым-қатынастың маңызды құралы болып қала береді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды балабақшада тәрбиелеу және оқыту, ана тілін оқыту, сөйлеу және ауызша қарым-қатынасты дамытудың маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл бірқатар арнайы, нақты міндеттерді қамтиды: сөйлеудің дұрыс мәдениетін қалыптастыру, сөздік қорын байыту, кеңейту, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын арттыру, аналогтық сөйлеуді оқыту, келісімді сөйлеуді дамыту, әдеби сөзге деген қызығушылықты арттыру, сауаттылыққа дайындық т.б.
Сөйлеуді дамытудың негізі бала өмірінің алғашқы жылдарында қалыптасады. Баланың жасы неғұрлым кіші болса, оның сөйлеуін дамыту міндеті соғұрлым қиын және күрделі болады. Сөйлеуді дамытудың негізі — баланың қоршаған ортаны ойын арқылы тани білуі. Ол ойын арқылы жаңадан білген әрбір зат немесе құбылысына сәйкес сөзбен зеректігі беки бастайды. Баланың қоршаған ортадағы — тұрмыстық заттар, адамдар, жануарлар, суреттер, ойыншықтар, табиғат тағы басқа нәрселерді ойын арқылы білуі сөйлеу тілінің алғышарты.
«Дауыстық сөйлеу мәдениеті» ұғымы тек дұрыс айтылуды ғана емес, сонымен бірге сөйлеу мәдениетін де (дыбыстарды, сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлеудің жақсы қарқыны, оның көлемін), сөзді естуді де қамтиды. Сөйлеудің осы аспектілерін жан-жақты дамыту балаларды сауаттылыққа дайындаудың міндетті шарты болып табылады. Фонемалық есту қабілетін дамытуға арналған ойындар тәрбиелік міндеттерді біртіндеп қиындата отырып жасалады.
Егер баланың фонемалық есту қабілеті нашар дамыған болса, онда ол дыбыстық жағынан жақын фонемаларды шатастыруы мүмкін. Бұл үйлесімді сөйлеуді, оқу мен жазуды үйрену процесін бәсеңдетуі мүмкін, өйткені егер бала дыбыстарды ажырата алмаса, ол естігенін ғана есінде сақтайды (есте сақтайды, айтылады, жазады) ал айтылуын ұмытып қалады. Осындай жағдайдан соң сөйлеу мен жазудағы қателіктер пайда болады. Сөйлеу тілін дамытатын дидактикалық ойындарды оқытудың тиімді құралдарының бірі ретінде пайдалану, біріншіден, балаларды көңілді, қуанышты, мәжбүрлеусіз тілінің дамуына мүмкіндік береді. Екіншіден, фонемалық қабылдаудың қалыптасуы мен дамуымен қатар, ойын баланың іс-әрекетін ұйымдастыруға көмектеседі, оны жаңа біліммен байытады, ақыл-ой әрекетін, зейінін белсендіреді, ең бастысы сөйлеу қабілетін ынталандырады. Үшіншіден, ойын сөйлеу материалын жаңарту кезінде және оған әртүрлі деңгейдегі дидактикалық материалдарды қоса алғанда, әртүрлі нұсқаларда қолдануға болады. Егер балалардың білім деңгейі осы ойынмен белгіленген тапсырмаларды орындау үшін жеткіліксіз болса, сіз ойын өткізе алмайсыз.
Пайдаланылған әдебиеттер:
- Алексеева М., Яшина В. I. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту және ана тілін оқыту әдістері. Академия баспа орталығы, 2009. — 400 б.
2. Богуславская З.М., Смирнова Е.О. Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған білім беру ойындары.3. Выгодский Л. С. Ойын және оның баланың ақыл-ой дамуындағы рөлі4. Рубинштейн С. Л. Үйлесімді сөйлеуді дамыту. / Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту теориясы мен әдістері туралы антология. /
- Ушакова О.С. Балабақшада үйлесімді сөйлеуді дамыту бойынша жұмыс (мектепке дейінгі және ересек топтар) // Мектепке дейінгі тәрбие, 2012. — N 11. — б. 8-12.
