Шығыс қазақстандағы rheum aitaicum losinsk өсімдігінің биологиялық ерекшеліктері

Авторлары:  Маратқызы Назерке, Нұртай Айбота
Ғылыми жетекшісі: Шарипханова Анаргүл Сайлаубековна, б.ғ.к., қауымдастырылған профессор
С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан университеті

Аннотация. Мақаламызда Шығыс Қазақстан облысының негізін құрайтын Алтай рауғашының  (Rheum altaicum losinsk) ценопопуляцияларының жай-күйін зерттеу жайлы мәліметтер келтірілген. Алтай рауғашының негізгі ценопопуляциясы Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтайда шоғырланған.

Қазақстанда бұл түр тек Қазақстандық Алтай мен Тарбағатай аумағында кездеседі. Ол жайлы зерттеуші ғалым Байтеновтың еңбектерінде мол мағұлматтар бар. Rheum altaicum Losinsk– Алтай рауғашының жайлы зерттеу негізінен Батыс Моңғолия[1], Ресей жеріндегі Алтай өлкесін, Кузнецк Алатауын, Тува, Красноярск өлкесінде кең таралған бірақ қазіргі кезде қарқынды түрде азайып бара жатқан түрлерді қамтиды. Алтай рауғашының жайлы деректерді біз тәуелсіздік алмай тұрған уақытта [2] сонау 1981 жылы жазылған Қызыл кітаптан таба аламыз. Ғалымдарымыздың зерттеулеріне қарағанда қазіргі уақытта Алтай ценопопуляцияларының саны күрттөмендеді [3].

Rheum altaicum Losinsk, яғни Алтай рауғашының биіктігі негізінен 50 см-ге дейін болып келетін көпжылдық, қуыс жапырақты сабағы және сопақша-үшбұрышты, шетінде сәл толқынды жапырақтары бар. Биологиялық сипаттамасында оның гүлшоғыры тығыз, тар эллипс тәрізді, жоғарғы бөлігінде артикуляцияланған педикельдерде 4-7 топтарда орналасқан кішкентай сарғыш гүлдері бар, ашық қоңыр қанаттары бар жемістер болып саналады. Таралу қасиеттері бойынша өзге де өсімдіктерден аса қатты ерекшеленбейді. Тұқыммен және бұтаның вегетативті бөлінуімен оңай таралады. Ересек бір түрі 5-7 отырғызу бірлігін береді. Жағалаудағы, жақсы ылғалданған жерлерде көптеп өсіріледі. 1970 жылдан бастап Алтай ботаникалық бағында өсіріледі деп айтуға болады. Деректерге қарағанда ол бақта Ивановский, Нарым, Сауыр және Қалба жоталарынан шыққан 4 түрлі үлгі сыналады [4].

Алтай рауғашы жергілікті тұрғындар арасында дәрілік және тағамдық өсімдік ретінде өте танымал. Ол дәстүрлі медицинада диспепсия мен ішектің созылмалы катаральдарында тұтқыр, ас қорытуды жақсартатын және тамаққа зауқы соқпаған адамр үшін тәбетті қоздыратын, орташа дозадахолеретикаретінде кеңінен қолданылады. Алтай рауғашының жас жапырақтарының жапырақшалары тосап, компот сияқты тағам түрлерін жасау үшін қолданылады. Шығыс Қазақстан жерінде көп мөлшерде кептірілген түрінде жиналады және пирогтарды толтыру үшін қолданылады. Рауғаштардың тағамдық өнім ретіндегі құндылығы алма қышқылына, темір тұздарына және С және В дәрумендеріне өте бай.

Алтай рауғашын – әдемі бал өсімдігі деуге де болады, өйткені аралар топ-тобымен барып, тозаңдарын береді. Өте құнарлы әрі сирек кездесетін өсімдіктер болған соң олар да ерекше қорғалады. Сондықтан шығыс өңіріміздегі Алтай рауғашының ценопопуляцияларының жай-күйіне тоқталып, олардың орналасқан мекеніне шолу жасап көрейік.

Ғалымдарымыздың деректері бойынша Rheum altaicum losinsk оңтүстіктен солтүстікке және батыстан шығысқа қарай 400 км-ге жуық созылып жатқан Қазақстандық Алтай жоталары жүйесінің аумағында өткізілген. Бұл аумақ өзіне тән ландшафтық және биік таулы құрылымымен ерекшеленеді. Көбінесе аласа таулы, жазықты болып келетін еліміз үшін Шығыстағы Алтайдың типтік емес өсімдіктері мен жануарлар түрлерімен ерекше. Алтай рауғашының зерттелген ценопопуляциясы Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтайда көптеп шоғырланған. Барлық популяциялардың орналасқан жерін мына диаграммадан көре аламыз. (Қосымша 1, диаграмма)

1-сурет. Зерттелген  Rheum altaicum популяцияларының орналасу картасы

Әрбір ценопопуляцияда 100 шаршы метр жердегі генеративті және вегетативті өсінділердің тығыздығы, бұтадағы генеративті және вегетативті өсінділердің саны, генеративті өсінділердің биіктігі, генеративті өсінділердегі жапырақтардың саны, жапырақшалардың ұзындығы, гүлшоғырының ұзындығы, потенциалды тұқым себу, тұқымдық коэффициент, жапырақшалардың өнімділігі, салмағы 1000 тұқымның салмағымен анықталды. Зерттеу жұмысы аясында фитоценоздардағы түрлердің көптігі ғалым O. Друдтың шкаласы бойынша есептелген. Зерттеушілер нәтижелерді статистикалық өңдеу үшін көбінесе зерттеуші Г.Н.Зайцевтің әдістемесі бойынша жүргізеді [5]. Қалба жотасының ценопопуляциясын зерттеу көрсеткендей Алтай рауғашы оңтүстік-шығыс және солтүстік-шығыс тау бөктеріндегі қиыр және тасты беткейлерде, жотаның оңтүстік-шығыс бөлігіндегі қиыршық тасты, бұталы, қопсытылған беткейлерде көп өседі. Жоғарыда атап өткендей Оңтүстік Алтай жоталарының шегіндегі аумақтағы ценопопуляция да зерттеу нысанына айналған. Рауғаш таулардың қиыршық тасты оңтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс жартасты беткейлерінде, жоталардың төменгі және орта шектерінде  қираған тау жыныстарында өсетіні анықталған. Бұл жерлер көбінесе альпілік белдеудің төменгі шегіне енеді, сонымен қатар өсіп келе жатқан түрлер көбінесе қорымдардың шетінде орналасады.

Зерттеу нәтижелері бойынша шикізатты шаруашылықта дайындау үшін Оңтүстік Алтай-Тарбағатай ценопопуляциясы ерекше қызығушылық тудыратыны анықталды. Осылайша, Шығыс Қазақстанның аумағына кіретін Қалба жотасы мен Оңтүстік Алтайдағы Rheum altaicum популяциясы әртүрлі фитоценотикалық белгілерге, ресурстық мүмкіндіктерге ие және әртүрлі жағдайлармен сипатталатыны анықталған. Барлық ценопопуляциялар оларды ескерусіз пайдалануға байланысты қорғауды қажет етеді. Мысалы, вейник-рауғашы купенфитоценозының популяциялық өсімдіктері дәмді болмағанымен қатты целлюлозалық қасиетке ие. Ал, итмұрын-рауғашы-жусан фитоценозының популяциясы төмен өнімділікпен сипатталады, бірақ өсімдіктердің дәмділігіне байланысты бұл дақылға деген қызығушылық жоғары. Сондай-ақ тығыздығы төмен бидай-ревеньвейник фитоценозының популяциясы ерекше қорғауды қажет етеді[6]. Сондықтан қолданыстағы популяциялар жергілікті халықтың қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды және болашақта олардың саны айтарлықтай қысқаруы немесе жойылып кету мүмкіндігі жоғары. Бұл мәселенің жалғыз шешімі – бұл популяцияларды толық қалпына келтіргенге дейін қатаң қорғау қажет.

Пайдаланған еңбектер

1.Агеева Н. Т., Байтенов М. Б., Голоскоков В. П. Флора Казахстана. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1960. 460 с.

2.Красная книга Казахской ССР. Ч. 2. Растения / Под общ. ред. Б. А. Быкова. Алма-Ата, 1981. 260 с.

3. Ареалы лекарственных и родственных им растений СССР. Л., 1983. 208 с.

4.Байтенов М. Б. В мире редких растений. Алма-Ата, 1985. 176 с.

5.Быков Б. А. Введение в фитоценологию. Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1970. 226 с.

6.Котухов Ю. А. Данилова А. Н., Ануфриева О. А. Итоги интродукционных исследований растений природной флоры Казахстанского Алтая // Проблемы промышленной ботаники индустриально развитых регионов: Мат. I Междунар. конф. (Кемерово, 2006). .Кемерово: КРЭОО «Ирбис», 2006. 207-214 с.