Қазақстандағы қоңыр аюдың таралуы және популяция саны: аналитикалық шолу

Авторы: Серікбаева Сымбат
Ғылыми жетекші: Назерке Маратқызы
Аманжолов университеті,
Өскемен қаласы, Қазақстан

 

АННОТАЦИЯ. Осы мақалада елімізде мекендейтін қоңыр аю популяциясының, бұрынғы жылдардағы және қазіргі жай-күйіне аналитикалық шолу жасап көреміз. Жұмыстың мақсаты Қазақстанда қоңыр аюлардың таралуы мен олардың тіршілік ету ортасына зертеу жасау.

Ертеректе Қазақстан жерін қоңыр аюлар көптеп мекендеген. Олардың таралу аймағы да қазіргі кезбен салыстырғанда айтарлықтай көп болған. Қазіргі жағдайды олардың тіршілік ететін географиялық аумағы мен санының көп азайғанын байқаймыз. ХХ ғасырдың 70-ші жылдарда КСРО кезінде жасалған зерттеу бойыншаеліміз аумағындағы қоңыр аюдың жалпы саны орта есеппен 500 ден 1000-ға жуық деп есептелген.Одан кейінгі зерттеулер 80-жылдары жүргізілген. Қазіргі уақытта қоңыр аю популяциясының жай-күйі туралы зерттеу жоқтың қасыдеуге болады. Ал, мүмкін болған мәліметтер қолжетімсіз. Мақаланы жазудағы мақсатымыз аналитикалық шолудың нəтижесіне сүйене отырыпмəселенің өзектілігі мен жаңалығын негіздеу және алдағы уақытта осы тақырыпты тереңірек зерттеуге назар аудару.

Тянь-Шань қоңыр аюы тек Қазақстан Республикасының ғана емес Орталық Азияның басқа да елдерінің қызыл кітабына енгізілген сирек кездесетін сүтқоректі болып табылады. Сондай-ақ жойылып кету қаупі төнген фауна мен флора түрлерінің халықаралық саудасы туралы конвенцияның (жойылып кету қаупі төнген жабайы фауна мен флора түрлерінің халықаралық саудасы туралы Конвенцияның) енгізілген.Біздің еліміздің аумағында қазіргі уақытта қоңыр аю популяциясының жағдайы бойынша зерттеулер жүргізілмейді және қоңыр аю экологиясы туралы жаңа мәліметтер жоқ.

Қоңыр аюлар солтүстік Тянь-Шань таулы экожүйелерінің индикаторлық түрлері болып табылады.Жабайы алма мен өрік алқаптарының азаюының бұрын зерттелген байланысы – қоңыр аю популяциясының негізгі қоректену көзі және оның көптігі таулардың экожүйелеріндегі орасан зор биоценотикалық маңыздылығын көрсетеді. Бұл туралы зерттеу жұмыстарды 80-жылдары Қазақ КСР-нің жетекші зоолог-ғалымдары жүргізген болатын. Осы ғылыми еңбектердің ішінде В.А. Жиряковтың «Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауындағы қоңыр аюдың қоректенуі және биоценотикалық рөлі» (1980 ж) еңбегін ерекше атап өтуге болады [1].Онда Солтүстік Тянь-Шань тауларындағы қоңыр аюдың биоценотикалық рөлі мен қоректену ерекшелігі жақсы көрсетілген. Тағы бір ірі маман-териолог Ю.А. Грачев таулы экожүйелердің көптеген табиғи кешендерінде, соның ішінде Ақсу-Жабағылы қорығында және Жоңғар Алатауында материалдар жинай отырып, қоңыр аюдың биологиясы мен экологиясы бойынша ауқымды зерттеулер жүргізді. Оның еңбектеріне «Қазақстанның сүтқоректілері» монографиясындағы қоңыр аю туралы тарау (1981 ж) және қоңыр аюдың экологиясы мен биологиясы туралы ғылыми мақалалар кіреді. Бұл зерттеулердің жасалғанына да 40 жылдан асып кетті. Сондықтан дәл қазіргі уақытта оның популяциясының жағдайы нақты белгісіз. Сондықтан қоңыр аю экологиясын зерттеудің өзектілігі мен ғылыми жаңалығы зор.

Қоңыр аюдың негізгі таралу аймағы (қалпына келтірілген) негізінен Еуропаның, Азияның, Солтүстік Африканың және Солтүстік Американың орманды және таулы аймақтарын алып жатыр. Осы уақытқа дейін бұл көрсеткіш айтарлықтай қысқарды және өте кішкентай, әрі бір-бірінен оқшауланған бірқатар учаскелерге бөлінеді. Қоңыр аюдың таралу аймағының азаюы бүкіл әлемде адамның тіршілік ету ортасын өзгертуі немесе жануарлардың тікелей жойылуы нәтижесінде пайда болуда. Қоңыр аюдың таралуының ең ірі аймақтары – еуропалық-Сібір (бұрынғы КСРО ішінде), Орталық Азия және Солтүстік Америка. Қазіргі уақытта Қазақстандағы қоңыраюлардың таралу аймағы қылқан жапырақты немесе жалпақ жапырақты ормандармен немесе ірі таулы аймақтармен сәйкес келеді [1, 2].

Қазақстанда қоңыр аюлар елдің орталық және солтүстік аймақтарында, сондай-ақ Қаратау жотасында (Батыс Тянь-Шань) мүлдем кездеспейді. Ел аумағында (Оңтүстік Алтай, Жамбыл облысы) қоңыр аюлар бастапқы антропогеннен бері мекендеген [3]. XVIII-XIX ғасырлардааюлар қазіргі Қостанай, Ақмола және Қарағанды облыстарының аумағында орналасқан Қазақстанның солтүстік бөлігінің және аласа тауларының қарағайлы ормандарын мекендеген.

Ара-Қарағайдағы аюлардың алғашқы сипаттамасын саяхатшы Н. Рычков өзінің күнделігінде жазып қалдырған [4]. ХХ ғасырдың 30-жылдарындағы мәліметтерде аюлар популяциясының басқа мекендейтін жерлері ретінде Қарқаралы және Кен-Козлан тауларытуралы мәліметтер бар[5], Сондай-ақ, Ақмола жеріндегі Мучантин, Ақтөбе және Ортөбе ормандарында [6], Көкшетаутауларында, Бурабай ормандарында және Сандықтау тауларында [7] кездесетіні айтылған.1947-1948 жылдары Қарағанды және Ақмола облыстарында сұхбаттасхан көптеген аңшылар Көкше ормандарында аюлардың жоқтығын растады [8].В.М. Антипин [9] жинаған мәліметтерге сәйкес аюлар Қаратауды, үлкен және кіші Шаян, Арыстанды өзендерінің жоғарғы ағысында, әсіресеБарысқамал шатқалында жиі кездескен. М.Н. Кореловтың еңбектерінде аюларды жолықтыру туралы айтылады. Оңтүстік Қазақстан облысының Қаржантау,аздапБадам өзенінің жоғарғы ағысындағы жотада байқалған [10, 11].Күнгей-Алатау тауларында (Алматы облысының қаған ауданы) аюлар Меркі өзені мен Құрмет өзені аңғарларында, Көлсайкөлінің маңында кездесті. 1973-1974 жылдары осы жотадағы аюлардың іздері Шілік өзенінің аңғарларында және оның Талды мен Ұрықты салаларында табылды, бұл жерлерде олардың саны біршама аз болды.Осы 70-ші жылдары ХХ ғ. жотаның шығыс шетіндегі Солтүстік беткейін қамтитын қазақстандық бөлігінде 100 мың га алқапта тек 5 аю ғана тіркелген [12].

Оңтүстік Алтайда Күршім, Марқакөл, Ертіс өзені мен көл алқабында аюлардың саны көп болды. 1971 жылы аюдың ең көп саны Бұқтырма, Күрті, Берел, Язовая, Хамир өзендерінің аңғарларында, Марқакөл көлінің оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында Қалба жотасының батыс сілемдерінде байқалды.Алтайдың қазақстандық бөлігінде 1780 мың гектар алқапта барлығы 440 аю болған [13].

Осылайша, Қазақстандағы қоңыр аюлардың жалпы саны ХХ ғасырдың 70-жылдарындағы жағдай бойынша шамамен 900-1000 бірлікті құраған, бірақ тағы бір көрсеткіште – 537 аю делінген [14, 15]. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында аюлардың саны одан да аз болуы мүмкін.Бұл қоңыр аю популяциясын зерттеудің қажеттілігін аңғартады. Қоңыр аю популяциясын зерттеу зоологияның ғылым ретінде белсенді қалыптасу кезеңіндеXVIII ғасырдан басталды.Өкінішке орай, Қазақстандағы қоңыр аю популяциясының жағдайы және оның таралу аймақтары бойынша соңғы деректерді текXX ғасырдың 80 жылдарына жатқыза аламыз.

Бұл – материалдың барлық ғылыми және практикалық құндылығына қарамастан ескірген мәліметдеген сөзсіз. Болашақта ең алдыменТянь-Шань (Іле Алатауы) тауларында мекендейтін Тянь-Шань қоңыр аюының кіші түрлерінің таралуын және мекендейтін жерлерін зерттеуді жүргізу қажет деп ойлаймын.

ПАЙДАЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР

[1]. В.А. Жиряков —  «Солтүстік Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауындағы қоңыр аюдың қоректенуі және биоценотикалық рөлі» (1980 ж)

[2]. Млекопитающие Советского Союза / В.Г. Гептнер и др. М.: Наука, 1967. Т.

[3]. Верещагин Н.К. Бурый медведь / В кн.: Крупные хищники и копытные звери. М.: Лесная промышленность, 1978. 296 с.

[4]. Бажанов В.С., Костенко Н.Н. Атлас руководящих форм млекопитающих антропогена Казахстана. Алма-Ата: AН КазССР, 1962. 112 с.

[5]. Рычков Н. Дневные записки путешествия капитана Рычкова в Киргиз-Кайсацкой степи в 1771 г. СПб., 1772.

[6]. Левшин А. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. СПб, 1832. Ч. 1-3. Семипалатинск, 1891. 100 с.

[7]. Словцов И.Я. Путевые заметки, веденные во время поездки в Кокчетавский уезд Акмолинской области в 1878 г. // Записки Западно-сиб. отд. Императорского русского географического общества. 1897. Т. 21.

[8]. Михель Н.Л. Заметки о фауне млекопитающих района Борового в Северном Казахстане // Труды AН СССР. 1934. Вып. 1.

[9]. Северцов Н.А. Путешествия по Туркестанскому краю. СПб., 1873.

[10]. Антипин В.М. Очерки наземных позвоночных хребта Каратау // Бюлл. МОИП. Отд. биол. 1955. Вып. 1.

[11]. Шульпин Л.М. Материалы по млекопитающим и гадам Таласского Алатау //Известия АН КазССР. Серия зоол. 1948. Вып. 7.

[12]. Жиряков В.А. К экологии бурого медведя в Заилийском Алатау / В кн.: Проблемы охотоведения и охраны природы. Иркутск, 1975.

[13]. Грачев Ю.А. Повадки бурого медведя (Ursus arctos L.) в горах Джунгарского Алатау / В кн.: Поведение млекопитающих. М., 1977.

[14]. Верещагин Н.К. Сколько же бурых медведей в СССР? // Охота и охотничье хозяйство. 1972. № 11.

[15]. Черепанов П.Г. Результаты работ по интродукции охотничьих животных в Боровском гослесохотхозяйство / В кн.: Акклиматизация и реакклиматизация охотничьих животных. М., 1973.