Шымкентте құрылған 102-ші дивизия — мәңгі біздің жүрегімізде

Турманова Карлыгаш Амракуловна,
Шымкент қаласы,
№28 ЖОМ тарих пәнінің мұғалімі

 Аннотация «Шымкентте құрылған 102-ші дивизия — мәңгі біздің жүрегімізде» тақырыбындағы макала бастапқы ізденіс жұмысы болып табылады. «Рухани жаңғыру» бағдарламасының аясында бұл тақырып рухани мұраны негізге алып отыр. Жерлестерінің батырлығына, Отанға деген махаббатына, отансүйгіштігіне шабыттанған оқушылар жаңа материалдар іздеп, қызығушылық танытуда. Бұл тақырып өте көлемді, алайда аз зерттелген. Тақырыпты зерттеу үшін зейін қойып, көп еңбектену қажет. Майданда соғысқан әскерлердің барлығы дерлік Кеңес Өкіметінің Батыры атағын алған жоқ. Алайда әрбір соғыс ардагер Отанымызды қорғап, жарқын болашағымыз үшін күрескені үшін мәңгі біздің жүрегімізде.
Аннотация  Статья на тему «102-ая чимкентская дивизия навсегда в наших сердцах» является  частью  поисковой работы. В рамках программы  «Рухани жаңғыру» работа затрагивает духовное наследие.  На примере  подвигов своих земляков , их безграничной любви к своей Родине, высокого патриотизма и интернационализма, учащиеся вдохновляются и ищут новые материалы.  Тема  очень объемная, но малоизученная. Требует много кропотливого труда и большого внимания.Не все участники войны стали Героями Советского Союза, известными своими подвигами. Но каждый участник войны –Герой  в наших сердцах, потому что он защищал нашу Родину, светлое будущее всего человечества.
Annotation   Scientific project on the topic “Shymkents — participants of the Great Patriotic War. 102th of Chimkent. ”Is part of the search work of students. Within the framework of the “Rukhani zhangyru” program, the work touches spiritual heritage. On the example of the exploits of their countrymen, their boundless love for their homeland, high patriotism and internationalism, students are inspired and looking for new materials. The topic is very voluminous, but little studied. It requires a lot of hard work and great attention. Not all participants of the war became Heroes of the Soviet Union, known for their exploits. But every war participant is a Hero in our hearts, because he defended our Homeland, the bright future of all mankind.
Жерлестеріміздің Ұлы Отан соғысына қатысып жасаған ерліктері туралы тақырып өте ауқымды. Бұл жұмыс Ұлы Отан соғысы қатысушыларының соғыс кезіндегі және соғыстан кейінгі жылдардағы өмірбаянын зерттеуге бағытталған еңбектерінің бір бөлігі болып табылады.
Жыл өткен сайын арамыздағы соғыс ардагерлері азайып, соғысты басынан кешкендер саны жоқтың қасы. Осы негізде 1941-1945 жылдардағы 1418 күнге созылған Ұлы Отан соғысында қаза болған ардагерлерді құрметтеу ұрпақтың парызы. Отан үшін болған ұрыстың маңызы және онда қаза болған бабаларымыздың ерліктері мәнгі жадымызда. Ерлік ешқашан да ұмытылуға тиісті.
1942 жылы қаңтарда Шымкентте құрылып, көптеген жауынгерлерінің қаза болуына байланысты сол жылдың тамызында таратылып кеткен 102 атқыштар дивизиясының тарихы аз зерттелген тақырып болып табылады. Біз көптеген соғыс батырларының аттары мен олардың жасаған ерліктерін жатқа білеміз, бірақ 102 атқыштар дивизиясының ерлігі туралы ақпарат өте аз, себебі соғыстың басында-ақ Украина жерін қорғауда 11373 жауынгерден тұратын дивизияның он бір мыңнан астамы қаза болған. Аман қалған үш жүзге жуық адамдарының тағдыры әрқалай көрініс тапқан. Бірі – Польша аумағындағы «Stalag» концлагеріне айдалған, бірі ормандарда жасырынған, ал кейбірі айыптылар батальонына түскен. Әр жауынгердің тарихын зерттеу – майдангердің айтқан әр сөзінің мағынасын сезініп қабылдауды және мазмұнын терең түсінуді, көп еңбекті, тиянақтылықты және ықтияттылықты талап ететін күрделі жұмыс.
Шымкенттік 102-дивизия көпшілікке беймәлім, алайда данқты. Аз зерттелген, бірақ ұмытылмаған. Біз олардың ерліктерін білеміз және ешқашан ұмытпаймыз. Сіздердің ерліктеріңізді қалың жұртқа кеңінен насихаттау мақсатында бар күш-жігерімізді саламыз!
Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында Ұлы Отан соғысы жылдары бірнеше еңбек жасақтары және бір әскери дивизия қалыптасты, эвакуацияланған Чугуй әуемектебі орналастырылды.
Шымкентте бірнеше ай болған 102-атқыштар дивизиясының тарихы жерлес-журналистіміз Юрий Кунгурцев мақалаларының арқасында кеңінен таралған.
Мәскеу маңайындағы Подольск қаласындағы Қорғаныс министрлігінің Орталық мұрағатында сақталған тарихи формулярдың мәліметтерімен шектеліп жұмыс жасалынды.
1941 жылдың 29 қарашасында КСРО Халық комисариатының директивасының орындалуын қамтамасыз ету мақсатында САВО әскеріның қолбасшысы бұйрығы негізінде Шымкентте 462-атқыш дивизиясы құрылды, кейіннен 1942 жылы қаңтарда 102-атқыш болып қайта өзгертілді.
Жалпы алғанда, 102-ші атқыштар дивизиясының үш құрылымы болған:
І құрылым — соғысқа дейн жасақталып, 1941 жылдың қыркүйек айында таратылған.
II құрылым — 1941 жылдың 29 қарашасында Шымкентте 462-атқыштар дивизиясы болып құрылып, кейіннен 1942 жылы қаңтарда 102-атқыштар дивизиясы болып қайта өзгертілді.
ІІІ құрылым — 1942 жылдың қазан айында Қиыр Шығыста НКВД әскерлерінің құрамына енген.
Шымкенттік 102-ші дивизияның басшылық құрамы:

• дивизияның әскери комиссары болып аға батальон комиссары Алексей Тимофеевич Мусатов тағайындалды;
• штаб бастығы-подполковник Иван Илларионович Вырыпаев;
• саяси бөлімнің бастығы батальон комиссары Яков Давыдович Кравченко болды.

102-ші атқыштар дивизиясы 1942 жылдың ақпан-наурыз айларында құрылды. Дивизияның командалық-саяси құрамы негізінен кадрлар арасынан таңдалды. Олардың ішінде алтауы жоғары білімді, 180-і әскери училищені бітірген, 140 командир майдангер болған, неміс-фашист басқыншыларымен шайқасу тәжірибесі болған. [3] 102 атқыштар дивизиясының құрылуы кезінде облыстық комсомол ұйымы оны қамқорлыққа алды. Жас шымкенттіктер дивизия жауынгерлеріне сыйлықтар, жазу құралдары, гитара мен гармония, Баян мен фотоаппараттар, балалайка мен шахмат, солдат кисеттері мен әскери өмірге қажетті басқа да мүліктер жинады.
1942 жылы 10 сәуірде 102 атқыштар дивизиясы толығымен жасақталып, Қызыл Армия құрамалары басқармасының өкілімен қабылданды.
Дивизия құрамына енгендер:
410-шы, 467-ші және 519-шы атқыштар полкі,
346 артиллериялық полк,
240 жеке танкке қарсы дивизион,
162-ші жеке миномет дивизионы,
412-ші жеке зениттік артиллериялық батарея,
154-ші жеке мотоатқыштар барлау компаниясы,
15-ші жеке химиялық қорғаныс компаниясы, штаб батареясы, коменданттық компания, бөлу мектебі,
196-шы жеке саперлік батальон,
211-ші жеке байланыс батальоны,
163-ші жеке медициналық-санитарлық батальон,
185-ші жеке автокөлік,
103-ші далалық наубайхана,
926-шы ветеринарлық аурухана,
1707-ші далалық пошта станциясы,
Мемлекеттік Банктің 1103-ші далалық кассасы. [4] 102 атқыштар дивизиясын жеке құраммен жасақтауға Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстаннан көптеген әскери міндеттілер шақырылды.
Дивизияда барлығы 11373 адам болды: оның ішінде 6268 орыс, 2521 украин, 780 өзбек, 693 қазақ, 430 татар, КСРО-ның басқа ұлт өкілдері. 8821 жауынгер, яғни штат санының 96,4 пайызы тікелей мамандықтарға іріктелгені дивизияның жоғары деңгейдегі құрылуы мен жауынгерлік тұтастығын көрсетеді. Дивизияның партиялық-Комсомол қабаты өте жоғары болды. 3126 командир мен Қызыл Армия коммунистері мен комсомол мүшелері болды. Жұмысшы табының өкілдері 5040 адамды құрады, яғни жеке құрамның жалпы санының 44,5 пайызы. Қалыптасу кезеңінде дивизияның партиялық ұйымдары өз қатарына 84 адамды қабылдады, 348 жас жауынгер комсомол болды.[5] Шымкенттегі жаңадан құрылған 102-атқыш дивизиясының әскери командиры болып – генерал-майор Петр Ермолаевич Ловягин тағайындалды.
Петр Ермолаевич Ловягин 1897 жылы 4 қыркүйекте қазіргі Тула облысы Каменск ауданы Архангельское ауылында дүниеге келген. 1916 жылы мамырда ол Ресей императорлық Армиясының қатарына шақырылып, Гороховецте орналасқан 253-ші жаяу әскер полкіне жіберілді, онда ол жеке және кіші офицер ретінде қызмет етті. 1917 жылдың ақпан айында ол 4-ші Мәскеу прапорщиктер мектебіне оқуға жіберілді, оны бітіргеннен кейін сол жылдың маусым айында Клязьмада орналасқан 190-шы қосалқы жаяу әскер полкінің ротасының кіші офицері болып тағайындалды. Желтоқсан айында әскер қатарынан прапорщик шенінен босатылды.
1957 жылғы желтоқсаннан бастап генерал-лейтенант Петр Ермолаевич Ловягин Құрлық әскерлері бас қолбасшысының қарамағында болды және 1958 жылы қазанда запасқа шықты. 1971 жылы 13 наурызда Мәскеуде қайтыс болды. Введенский зиратында жерленген.
Петр Ермолаевичтің ерлік жолы — көптеген ұрпақтарға үлгі. Өз ісіне, туған жеріне, сүйікті Отанына деген шексіз берілгендіктің мысалы. Ол туралы естелік мәңгі өмір сүреді, өйткені «біз жадымыз тірі болған кезде ұлт ретінде өмір сүреміз»![8] Шымкенттік 102-ші атқыштар дивизиясы Украинаның солтүстік-шығысында қорғалу барысында қоршауға алынып, аман қалған жасақтар ормандарда тығылып, сол жердегі партизан отрядтарымен бірігіп, барлау жұмыстарын жалғастырған.
Солардың қатарында, атақты ақын-жазушы Жұмағали Саин өз борышын саяси жетекші ретінде атқарған. Жұмағали Саиннің кампаниясы Гитлердің 11 шабуылына төтеп берді. Оның өзі әрдайым өрт сызығында болды, табандылық пен батылдықтың үлгісін көрсетті. Шайқастың бесінші күні рота батальонның қалдықтарымен қоршалды. Жұмағали Саин өз ротасының қалдықтарын қоршаған ортадан шығарып, Кеңес Армиясының бөлімдеріне қарай кеттеді. Бірақ олар өздерімен байланыса алмады. [7] Жұмағали бұл шайқасты еске түсіреді: «…үш күн және үш түн от пен түтінде бұл шайқас жалғасты. Шегінуге тура келді. Біз орманда тұрдық. Айналамызда фашистер атылды. Біз соншалықты көп емеспіз … қанша жолдасымызды санамадық…». Майдан Донда болды.
Бұл ауыр шайқас Жұмағалидің жауынгерлік өмірбаянындағы жаңа кезеңнің басы болды: аман қалған жауынгерлерден Саин партизан отрядын құрды және оны өзі басқарды. Жұмағали жақын маңдағы ауылдардың тұрғындарымен байланыс орнатуға көп күш жұмсады. Оның құрамына жаңа жауынгерлер көбірек қосылды, қоршауда қалған сарбаздардың басқа топтарымен бірігу болды. 1942 жылдың аяғында партизандар саны бірнеше жүзге жетті.[11] 1942 жылы тамызда Луганск маңында Ж.Саин капитан Хайрутдиновтың басшылығымен партизан отрядына кірді, Партизан компаниясының саяси жетекшісі болды.
1942 жылы 15 тамызда жасақ Бурабай өзенінің жағасында жазалаушы СС-мен шайқасты. Партизандардың шабуылында жау шегініп, 15 солдат пен бір офицерді өлтірді. Политрук Саин және оның жауынгерлері өздерін мықты және батыл жауынгер ретінде көрсетті. Жұмағали басқа жауынгерлік операцияларда да көзге түсті.
Партизандар Кремен орманында, 1942-1943 жж. жазалаушылармен 11 шайқасқа төтеп берді. 1942 жылдың жиырмасыншы қарашасында фашистер отрядқа қарсы үлкен күштерді тастады. Партизандар фашистерді Достық отпен қарсы алды. Айтарлықтай шығындарға ұшыраған жазалаушылар шегінді. Ұрыс кезінде батыл саясаткер Саин ауыр жарақат алды. Екі ай бойы сегіз партизан кезек-кезек жадағай шатырында ес-түссіз комиссарды алып жүрді. Суық келгенде, жасақ Жұмағали үшін фашистерге белгісіз қауіпсіз жер табуға шешім қабылдады. Ақырында, олар селодан тыс жерде тұрған үйді таңдады. Бұл Ворошиловоград облысының Пшеничный Рубежан ауданының Пшеничный ауылындағы шаруа қожалығы, қызы Ефросинямен бірге оны өзінің ұлы ретінде қабылдаған жұмысшы Михаил Масловтың үйінде болды. [7] кеншілер үйінде комиссар бірден қамқорлық пен жанашырлыққа қоршалды. Ефросинья Михайловна жараланған Жұмағалидың қасынан күні түні кетпеді, ол оны бала сияқты бағып, қасықтан тамақтандырды. Жұмағали жаудың аумағында жасырынып жүрді, ал украиндық қыз жасырын жалға алушы табылған жағдайда оны не күтіп тұрғанын жақсы білді.
Тыныштық пен қамқорлық өз әсерін тигізді: жараланған адам біртіндеп өмірге орала бастады, бірақ толық емделу үшін медициналық араласу қажет болды. Сондықтан Луганск Кеңес армиясымен босатылғаннан кейін Жұмағали ауруханаға жіберілді. Ол ұзақ уақыт емделді, бірақ денсаулығын толық қалпына келтіре алмады. Нәтижесінде Жұмағали әскери қызметтен босатылып, Алматыға қайтарылды.
Алайда, денсаулығы нашар болғанына қарамастан, Жұмағали қоғамдық және поэтикалық қызметке белсене араласты. Оның «Жастар әндері», «Куәгер», «Алтай» және тағы басқа кітаптары бірінен соң бірі жарық көрді.
Оның өлеңдері Украина мен Мәскеуде басылды. Саиннің әдеби еңбегі Еңбек Қызыл Ту орденімен белгіленді. Өз жұмысында ол үнемі науқастың өткеніне, соғыс жолдастарының ерліктеріне, жақын Партизан достарының өліміне бет бұрды. Бірнеше жыл ішінде Партизан өлеңдерінің циклі құрылды, олардың бірін Жұмағали қайтыс болған екі жолдасқа — Федор Щербаков пен Әбдет Қабдаловқа арнады. Олар Айдар өзенінде қаза тапқан Жас партизандар болды, олар көбінесе ұрыс кезінде жүзіп жүрді. Бұл туралы ақын былай деп еске алады: «мен аяғымда әрең тұрдым, үнсіз, көз жасын ұстай алмадым. Ауыр өлім, асығыс жерлеудің ауыр көрінісі. Біз оларды бір қабірге қойып, алға жылжыдық. Осы минуттарда «Есімде Айдар өзені» атты өлеңімнің бірінші төрт шумағы дүниеге келді»:
Айдар, Айдар, ақ Айдар!
Жағаң сурет, суың бал.
Өткіздім сенде көп айлар…
Қалдырдым сенде көп ойлар…
Екі өлік жан, бір қабыр
Қалған белгі шайқастан,
Орыс, қазақ – егіз
Дос құшағы айқасқан. [11] Ақын Жұмағали Саин Ұлы Отан соғысы партизандарының ерліктері мен әскери достары туралы көптеген өлеңдер жазды. Оларда соғыстың ауыр жылдарындағы қазақ, украин және орыс халықтарының бауырластық достығы ерекше күшпен атап өтіледі. [7] «Шымкентте құрылған 102-ші дивизия — мәңгі біздің жүрегімізде» тақырыбы — соғыс тарихын, картографиялық білімді және биографиялық зерттеулерді қажет ететін көп қырлы еңбек. Жұмыста іздеу жұмысының бастапқы кезеңі көрсетілген. Жастайынан майданға кетіп, артынан із қалдырмай және ерлік жасауға үлгермей, қаза болғандар болашақ ұрпақ үшін мәңгілік құпия болып қала береді. Әр буын олар туралы естеліктерді ізденіп жинастырады.
102-шымкенттік дивизияның тізімін анықтау – оңай жұмыс емес. Олар бізге бейбіт өмір сылағаны үшін, аталған бағыттағы жұмысты тоқтатпаймыз.