Қостілді оқытуды заманауи оқу реформасына кіріктіру қажеттілігі

Шакир Зағилаш Байбатшақызы
Нұр-Сұлтан қаласындағы «Жас ұлан» республикалық  мектебінің
физика пәні мұғалімі Шакир Ришат Латифұлы
Нұр-Сұлтан қаласындағы жалпы білім беретін
№42 орта мектебінің физика пәні мұғалімі

Елдің білім беру жүйесінің дамуы – елдің жемісті болашағының бастауы. Осы жарқын болашаққа жетудің бір жолы – жастарды тәрбиелеу және олардың білімді болып өсуіне деген қажеттілік. Жаңа ұрпақты тәрбиелеу ұзақ және қажырлы еңбекті талап етеді. Қазіргі кезде білімді ұрпақ туралы түсінік өте кең, мысалы, салауатты өмір салтын ұстану, көптілді болу (қазақ, орыс, ағылшын) және патриот болу т.б. Ағылшын тілін жақсы білетін және әртүрлі білімі бар оқушылар бір-бірін пайдалы түрде толықтыра алады, мұндай оқушылар көптеген маңызды және қызықты ақпараттар ала алады, олар мұғалімдерді де тыңдауы керек. Ақпараттық өзара алмасу оқушылардың қарым-қатынастарына да оң әсер етуі мүмкін: олар білмейтін нәрсені, олар көбірек бағалай бастайды, олар көп қарастырылады.

Физика сабағы 7-сыныптан бастап мектеп бағдарламасына енгізілген. Курсты оқып білу үшін оқулықтар, оқу құралдары, оқушыларға арналған жұмыс дәптері және мұғалімдерге арналған оқу құралдары жиынтығы бар- барлық қосымша материалдар қажет. Бұл материалдың мазмұны мектеп оқулықтарына негізделген болуы керек. Жұмыс дәптерінің әр бөлімінде оқулықтың әрбір тарауына арналған викторина болады, ал оқушылар осы жұмыс дәптерімен сабақта материалды түсіну үшін жұмыс жасайды. Қосымша әдістемелік құрал физика мен анализдің әр пәнін терең оқып үйренуге көмектеседі.

Қазақстандағы білім беру жүйесін әлемдік стандарттарға жеткізу үшін дамыған елдердің озық тәжірибелеріне сүйенуге болады. Біріншіден, бүкіл әлемде халықаралық тіл бар, ол ағылшын тілі. Әлемдегі негізгі ғылыми жетістіктер мен ғылыми жаңалықтар ағылшын тілінде, содан кейін басқа тілдерде жарық көреді. Әлемнің жетекші елдерінің қатарына қосылу үшін, біріншіден, білім берудің халықаралық стандартын құру қажет. Қазақстанда кейбір мектептер бар, олардың негізгі тілі — ағылшын тілі. Алайда мектептердің басым бөлігі мемлекеттік саясатта анықталған белгілі деңгейде ғана ағылшын тілінде оқытылады. Қазақстан мектептерінде төрт пәнді ағылшын тілінде оқып үйрену – бұл заманауи   қажеттілік. Олар физика, химия, биология және информатика пәндері.  Бұл процесс бір қарағанда оңай болып көрінгенімен, іс жүзінде олай емес. Сіздер ағылшын тілі бойынша физика пәнін оқитын оқушыларға сабақ бересіздер деп ойлаңыздар. Бұл мүмкін емес сияқты. Алайда, қазақтың ұлы ғалымдарының бірі Ахмет Байтұрсыновтың «Мұғалімнің кәсіби дамуы – білім беру жүйесін модернизациялаудың негізі» деген сөз тіркесі бар. Осы қағиданы басшылыққа ала отырып, Қазақстан аталған арнайы курстар бойынша алға қадам жасады. Бұл мұғалімдердің әрі қарай дамуы олардың тілдік тосқауылдан өтуі үшін оларға да байланысты болады. Бұл көп уақытты қажет ететіні анық.

Енді, осыдан 50 жылдай бұрын Канадада өткен тілдік бағдарламаны қарастырайық. Ольга Мемекофф, Мюррей Паркс және Валери Нил, Мондежаль, Квебек, Север-Ламберде маңында тұратын үш әйел балаларының француз тілінде сөйлеуін, оқуын, жазуын және үйренуін қалайды. Олар мектептерден француз тілін екінші негізгі оқытылатын тіл ретінде қосуды талап етті, осылайша олар миллиондаған адамдарды осы керемет экспедицияны жасауға батыл шақырды. Енді олар екі тілді үйренушілерді оқытуда тиімділігін дәлелдеп, жаңа тілдік жүктемені енгізді. Француз тілі халықаралық тіл болған жоқ; сондықтан жаңа тіл саясатымен келіспейтін адамдар тобы бар. Олар француз тілін мүлдем жоюға тырысты. Француздар тек француз мемлекетінде ғана керек деп ойлаған бір топ адамның қарсылығын кездестірген бұл әйелдер екі тілді жүйенің балаларға жақсы екенін дәлелдеді. Бұл тіл саясаты білім беру жүйесінің басшыларымен емес, ата-аналардың бастамасымен жұмыс істей бастады. Осы мысалдан ата-аналардың өз талаптарын толығымен орындағаны көрінеді.

Қазір Канадада екі тіл де бірдей оқытылады және екі тілде бірдей сөйлейді. Канаданың университеттері екі тілде оқитын әлемнің жетекші университеттері болып саналады, онда барлық елдердің студенттері кіруге және тартымды болуға тырысады. Канадаға қарағанда, біздің жүйеміз мүлдем басқаша. Бұл үкіметтің үлкен қолдауына ие, мүмкін болатындай арнайы жоспар құрылды,  толығымен қаржыландырылды. Бұл жоспарды жүзеге асыруға ата-аналар, мектеп директорлары мен мұғалімдер қатысуы керек. Балалардың оқу процесімен тікелей байланыста болатын мұғалімдердің рөлі өте жоғары. Физиканы оқыту барысында екі тілді әдістемелік құрал, яғни жұмыс дәптері мен бақылау емтихандарының жинағы болса, көп пайдасы тиер еді  Олардың қазақ және орыс тілдеріндегі көптеген нұсқалары бар, бірақ оның ағылшын тіліндегі нұсқалары жазылып шығарылса деген ұсыныс айтқым келеді. Сондықтан, осы жұмыс кітабына сәйкес негізгі сұрақтарды қарастырып, негізгі идеяларды алуға тырысайық:

1. Жұмыс дәптері дегеніміз не? Теориялық білімді тереңдетуге, физиканың негіздерін оқып түсінуге, оны жан-жақты өмірмен байланыстыруға арналған құрал.
2. Жұмыс дәптері жазудағы мақсат қандай? Мақсаты – оқушыны өз бетінше жұмыс істеуге үйрету және ойлау қабілетін қалыптастыру және дамыту.
3. Жұмыс дәптерінің өзектілігі қандай? Жұмыс дәптерінің өзектілігі мынада, ол ағылшын тілінде жазылған, сондықтан физиканы оқып үйрену арқылы оқушылар физикалық терминологияны және тілді бірге үйренеді.
4. Жұмыс дәптерінің ғылыми жағы қандай? Жұмыс дәптерінде берілген материал тек мектеп бағдарламасымен шектелмейді. Сонымен қатар, бұл оқушылардың дамуына, өсуіне, қызығушылығын арттыруға көмектеседі. Олар табиғаттағы физикалық құбылыстарды талдай алады.

Қорытындылай келе, ағылшын тіліндегі жұмыс дәптері оқушыларға физика пәнін терең түсінетін, сонымен қатар халықаралық тілді үйрену арқылы мақсатқа жетуге арналған бірқатар тапсырмалар береді.

Билингвалды білім беру дегеніміз – оқу процесінде екі тілді қолданатын білім — ана тілі (бірінші) және екінші (ағылшын). Екі тілде білім беруде оқыту тілі өз алдына оқыту мен оқудың құралы ғана емес, оның мақсаты болып табылады. Сондықтан екі тілде білім беруде мұғалім мен оқушылардың жеке пәндерді немесе пәндік бағыттарды ана тілі мен шет тілдерінде оқып үйрену үдерісіндегі өзара байланысты қызметін түсіну маңызды орын алады, нәтижесінде құзыреттер синтезделеді: пән, тіл және шет тілі білімінің жоғары деңгейін және пәндік мазмұнды терең меңгеруді қамтамасыз ететін мәдениетаралық пәндік-кәсіби құзыреттілік екі тілде оқылатын оқу бағдарламаларының, оқу пәндерінің бірегейлігін көрсетеді және академиялық мазмұнды меңгеру деңгейін анықтайды.

Тілдік құзыреттілікке білім мен дағдылардың жиынтығы (ауызша сөйлеу, жазу, тыңдау және т.б.), сондай-ақ оқушылардың оларды басқа арнайы білімдерді алуда барабар қолдана білу қабілеті кіреді. Екі тілде білім беру тұжырымдамаларының бірі — «медитация» ұғымы (Lingua franka) [1], онда аралық тіл мәдениаралық қатынас құралы бола алады. Бұл тұжырымдама оқушыларды физиканы екі тілде оқытуға негіз болды. Жоғарыда келтірілген проблемалар оқушыларға физиканың негізгі білімдерін жеткілікті деңгейде меңгермегендіктен, курсты әрі қарай оқып-үйренуде үлкен қиындықтар туғызады.

Мұның бәрі бізді оқушыларға физика пәнінен оқытудың жаңа әдістемелік технологияларын іздестіруге итермеледі және физиканы ағылшын тілін қолданып оқытудың екі тілді әдісін қолданатын арнайы жұмыс жүйесі жасалды. Оқушылардың танымдық іс-әрекетіне осы тәсілді ұйымдастыру үшін келесі компоненттер қажет:

1) ағылшын тілін жетік білетін және физика-математика саласында жоғары құзыреттілікке ие екі тілді мұғалім;

2) базалық тілдік дайындықтары жеткілікті студенттердің мотивациясы;

3) физиканың мәнін түсінуге мүмкіндік беретін қос тілді оқыту құралдары

Графика, иллюстрация, кестелер қосымша оқулықта маңызды орын алады. Олар мәтіндік аналитикалық ақпаратты визуалды түрге аударуға, осы ақпаратты ұзақ мерзімді жадқа аударуды жеңілдететін эмоционалды фон құруға мүмкіндік береді.

Бұл екі тілде оқылатын физика оқулығы оқушылардың физиканы оқу процесін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен қатар ағылшын тілін оқуға деген ынтасын арттырады. Физиканы екі тілде оқытудың негізгі үш компонентін қолдану физиканы оқытудың екі тілді әдістерін дамытуға мүмкіндік береді. Интеграция идеясы жақында білім берудегі дифференциалдау процестерінің басталуына байланысты теориялық және практикалық зерттеулердің тақырыбына айналды. Сонымен, орта білім берудің жаңартылған мазмұны қағидасына сәйкес әр пәннің оқу жоспарлары үштілді білім беруді жүзеге асыруды көздейді. Жиынтықта көптілді оқыту ортасын құруға әр пәннің қосқан үлесі үштілді білім беру саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Жаңа стандарт нысандардың мазмұнын жобалау кезінде спиральдылық, кіріктірілген тақырыптар қолданылуын көздейді. Тездік принципі оқушылардың білімдері мен дағдыларын біртіндеп — пәннен және сынып бойынша, қарапайымнан күрделіге ауыса отырып, «жинақтауға» мүмкіндік береді. Айқас тақырыптар пәнаралық және пәнаралық байланыстарды орнатуға, көптеген академиялық пәндермен байланыс нүктелерінде білім, білік, дағды бағдарлары мен мінез-құлық нормаларын қалыптастыруға ықпал етеді. Мысалы, «Айналамыздағы әлем», «Біздің ғаламшарымыз», «Космос», «Жануарлар әлемі», «Дене құрылымы», «Фигуралар» және басқалары сияқты тақырыптар тақырыпты игеру үшін өте маңызды. Осы пәндер бойынша терминдер және бүкіл оқу барысында оқушылардың адамгершілік-патриоттық құндылықтарын қалыптастыру. Бүгінгі күнге дейін біз көп тілді сөйлейтін, түсінетін және әртүрлі коммуникациялық жағдайларда шет тілдерін қолдануды білетін адам деп атайтынбыз. Енді бұл:

— лингвистикалық білім жүйесінің иесі;

— әртүрлі тілдердің лингвистикалық бағдарындағы ұқсас және әртүрлі белгілерді анықтай алады;

— тілдің жұмыс істеу механизмін және сөйлеу әрекетінің алгоритмін түсінеді;

— метакогнитивті стратегиялар мен танымдық қабілеттерге ие;

— этносаралық және мәдениетаралық қарым-қатынас кезінде сөйлесе алады;

— мектепте пайдалы білімді «жинақтау» бағдарламасынан білім алуды өмір бойына тиімді жалғастыру үшін қажетті өзін-өзі тәрбиелеу дағдыларын игеруге көшеді. Ұсынылып отырған оқу құралы мұғалімдерге пәндік-тілдік кіріктірілген оқыту әдісі мен пәнаралық байланыстарды қолдану арқылы оқу процесін ұйымдастыруға, сонымен қатар жаңа интер тақырыпты оқып-үйренуде тиімділікке жету үшін әртүрлі ақпарат көздерін қолдана отырып, теориялық зерттеулер мен практикаға ғылыми білімдерді кіріктіретін қазіргі заманғы мұғалімге тән белсенді ойлау тәсілі. Оқу құралы мұғалімдерге сабақты тиімді өткізу үшін келесі жағдайларды жасауға көмектеседі:

— зерттеу нысанын дұрыс анықтау, сабақтың мазмұнын мұқият таңдау;

— сабақты дайындауда мұғалімдер мен оқушылардың шығармашылық ынтымақтастығын қамтамасыз етуі, мұғалімдердің кәсіби қасиеттерін арттыру – білім алушылардың өзін-өзі тәрбиелеуін оқу үдерісіне қосу;

— сабақтың барлық кезеңдерінде оқушылардың ақыл-ой әрекетін белсендіру, проблемалық оқыту әдістерін қолдану;

— жұмыстың жеке және топтық формаларының ойластырылған үйлесімі;

-оқушылардың жас ерекшелік психологиялық ерекшеліктерін есепке алу.