Әдеби мәтіндер арқылы мәдениаралық қарым-қатынас жасау құзыреттілігін дамыту

«…Қазақстандықтардың 20%-ы ағылшын тілін меңгеріп үлгерген, яғни, үштілділік – бұл жаһандық өмірге жолдама, бұл жетістік қағидасы. Жаһандық әлемде біздің балаларымыз «Планета азаматы» болады. Сондықтан да олар әлемнің кез- келген өңірінде жұмыс істеп, күнін көре алады. Яғни, бүгінгі күрделі әлемде біздің балаларымыз өздерін «судағы балықтай» сезінуі керек, біз соған жағдай жасап жатырмыз»,-деген Елбасы сөзіндегі  әлемде белең алған Жаһандық өмірге жолдаманы жоғары деңгейге жеткен елдермен қарым-қатынасымызды нығайту арқылы ғана ала аламыз. Соның бірі — тілдік қарым-қатынас (коммуникация). Осы қатынасты дамыту үшін халықаралық қатынас тілі болып жүрген ағылшын тілін үйренуге оқушыларымызды ертеден баулуымыз керек. Оның қажеттілігін уақыт өткен сайын өткір сезініп келсек, нәтижесіне де көз жеткізіп отырмыз[1].

Әлемде табысты болуы үшін оқушыларымыз түрлі мәдениет өкілдерінің тұрмыс-тіршілігімен, өнер-білімімен танысып қана қоймай, оларға құрметпен қарай алуы тиіс. Осындай мәдениаралық қатынасты дамытуда әдеби мәтіндерді меңгертудің маңызы қандай?

Қазіргі уақытта әртүрлі мәдениеттер әлемінде заманға сай қарым-қатынас жасау үшін ағылшын тілін үйренушілер мәдениаралық қарым-қатынас жасау құзыреттілігін дамытуы керек. Мәдениаралық қарым-қатынас жасау құзыреттілігін әртүрлі мәдениетаралық байланыс жағдайларында тиімді және лайықты қарым-қатынас жасау қабілеті ретінде анықталады. Мәдениет тілге, тіл мәдениетке әсер етеді. Браунның пікірінше, әртүрлі мәдениеттердің өкілдері арасында түсініспеушіліктер жиі пайда болуы мүмкін және біз екі мәдениеттің өзара әрекеттесуі кез- келген жағдайда олармен қалай күресуді үйренуіміз керек [2].

Мәдениаралық қарым-қатынас құзыреттілікті ағылшын тілін оқытудың басты мақсаттарының бірі ретінде қарастыруға болады. Жалпы еуропалық анықтама жүйесі мәдениетті қарым-қатынас  құзыреттілігінің (ICC) мақсаты шет тілін оқытудың басты мақсаты ретінде сипаттайды. Біреу екінші шет тілін үйреніп жатқан күннің өзінде , ол «өз ана тілі мен мәдениетін жетік меңгерген» болып қала бермек. Үдеріс барысында оқушы осы құзыреттілігін жоғалтпайды, бірақ көптілділікке ие болып, мәдениаралық дамиды. Әр тілге қатысты лингвистикалық және мәдени құзыреттіліктер басқа біреудің білімімен өзгертіліп, мәдениаралық санаға, дағдыларға және ноу-хауға ықпал етеді. Олар адамға рухани баюға, күрделі тұлға ретінде қалыптасуға және әрі қарай тіл үйренуге және жаңа мәдени тәжірибелерге жол ашуына мүмкіндік береді [3].

Майкл Бирам [4] мәдениаралық коммуникативті құзыреттілік терминін енгізді, ол басқа тілдерде сөйлейтін адамдармен өз тілінде қарым-қатынас жасау қабілетін анықтайды, ал мәдениетті қарым-қатынас  құзыреттілігінің (ICC) бұл мүмкіндікті шет тілінде сипаттайды. Ол сонымен қатар ICC төмендегі дағдылар мен қабілеттер бойынша анықталады:

1) Қарым-қатынас (қызығушылық): қызығушылық пен ашықтық, басқа мәдениеттер мен сенім туралы өзінің  сенбеушілік ойын өзгертіп,  сеніммен қарай алу

2) Білім (түсіну): әлеуметтік топтар және олардың  тәжірибелері, өз елінде және өзге елде, сонымен қатар қоғам мен жеке қарым-қатынастың жалпы үдерісі туралы ақпараттану

3) Аударма және байланыс дағдылары : құжатты немесе оқиғаны басқа мәдениет тілімен түсіндіру және оны өз құжаттарымен байланыстыру

4) Жаңалық ашу және өзара әрекеттестік дағдылары (қалай оқу керектігін білу): мәдениет пен мәдени тәжірибе туралы жаңа білім алу және нақты уақыттағы қарым-қатынас пен өзара әрекеттестік жағдайында білім, көзқарас және дағдыларды қолдана білу

5) Сыни мәдени хабардарлық: өзіндік және басқа мәдениеттер мен елдердегі перспективаларды, тәжірибелер мен өнімдерді айқын критерийлер негізінде бағалау мүмкіндігі.

Неліктен әдеби (көркем) мәтіндер таңдалды?

Әдеби тілдің дидактикасындағы көркем мәтіннің мәртебесі үш маңызды кезеңге ие, оларды үш сөзбен түйіндеуге болады: даму, құлдырау және жаңару. Көркем мәтін қарым-қатынас  тәсілі арқылы дамиды. Сонымен қатар, тілді үйрену құндылықтарды насихаттау, құндылықтармен алмасу тәсілі болуы және  адамға өзін-өзі тануға, түсінуге, бірін-бірі құрметтей алуға  мүмкіндік беруі керек. Әдебиет —  құндылықтарды дарытуға негіз бола алады. Әдебиет — оқырманмен ой бөлісуге болатын әлем. Сондықтан әдебиетке оқу үдерісінде ерекше орын беру керек.

Мақсат – төмендегідей сұрақтар төңірегінде тұжырымның көрініс таба алуы:

1. Оқушылар әдеби мәтіндерді оқу арқылы мәдениаралық қарым-қатынас жасау құзыреттілігін қалай дамытады?
2. Оқушыларға әдеби мәтіндерді оқу арқылы мәдениетаралық коммуникативті құзыреттілікті дамытуға көмектесетін қандай әдіс- тәсілдер пайдалы?

Оқылым көркем мәтінді зерттеудің және жаңаша көзқарас қалыптастырудың құралы болып саналады. Оқушыға өз оқуының мәнін түсіну үшін көркем мәтінмен жұмыс жасаудың маңызы зор. Біріншіден, әдебиетті адам туындатады. Бұл- оқушылардың тұлғасын рухани байытуға мүмкіндік беретін гуманистік және адами құндылықтарды дамытудың негізгі құралы.

Әдебиет –тұлғаны дамытудың артықшылықты құндылығы, өйткені ол адамның барлық өлшемдерін (тарих, мәдениет, қиял және т.б.)  ашуға мүмкіндік беретіндіктен, гуманист тұлғаны қалыптастыратын құндылық, мәдени білім мен эмоцияны меңгертетін құрал[5].

Оқытудың мәдени аспектісі оқырман көзқарасын мәтінмен  ұштастыру үшін мәдениаралық коммуникацияға баса назар аударады.

Ағылшын  тілін оқыту ел мәдениетін, басқа мәдениетті үйретумен тығыз байланысты. Мәдени құзыреттілік — бұл мәтіндегі құзыреттіліктерді бөлісу үшін  мәтін бойынша  басқа мәдениет пен оқушы мәдениетіне қол жеткізу құралы бола алады.

Ағылшынды үйрену тек тілді үйрену ғана емес, өзің үшін жаңа мәдениетті ашу мен тілді оқу арасында параллельдік орнату. Жалпы, осы ортақ мәдениетті атап өте аламыз. Сондықтан ағылшынды оқыту жаңа мәдени тәжірибелер мен жаңа құндылықтарды ашуды білдіреді [6].

Мәтінмен жұмыс оқушыны басқа мәдениеттермен байланыстырады. Мәтінді оқу кезінде оқушы өзі оқыған мәтінді басқа мәтіндермен, өз тілін басқа тілдермен және өзінің мәдениетін мәтін мәтінімен салыстырады.

Әдеби мәтінді қалай таңдау керек?

Көркем мәтінді таңдау мұғалім үшін өте күрделі нәрсе. Таңдау барысында төменде келтірілген өлшемдерді ескеруі керек:

1. Оқушының жасы
2. Оқушының талғамы, қызығушылығы
3. Оқыту деңгейі: мәтіндердің қиындығы мен көлемі
4. Мәдениаралық қарым-қатынасты дамытудың маңыздылығы
5. Әртүрлі жанрларды ескеріңіз: драма, поэма, эпикалық әдебиет, комикстер, әндер, радио пьесалары және т.б.
6. Сабақтың мақсаты мен міндеттері

Біріншіден, бұл- оқытылатын әдеби мәтіндерді таңдау. Педагогтің ұстаз  ретіндегі бірінші міндеті — өз оқушысын мәтінді қабылдаушы ретінде тануы, оқушының  деңгейіне, олардың қызығушылық ортасына сәйкес келетін қолжетімді мәтінді таңдауы, сонымен қатар мәтіндер алдын-ала жасалған дидактикалық шартта анықталған лингвистикалық талаптарға сай болуы керек. Мұғалімдерге тілдік сабақтарда қолданылатын авторлар мен көркем мәтіндердің тізімін білу қажет. Екінші жағынан, оқушылардың талғамына  келетін болсақ, барлық оқушылардың талғамын қанағаттандыру өте қиын. Осы тұрғыда  мұғалімдер олармен жанрларды талқылап, сабақта тиісті шешімге келе алады. Бұл өзара қарым-қатынас өте тиімді болуы мүмкін, өйткені оқушы өзінің әлеуметтік рөлін және жауапкершілікті сезінеді. Ол бір уақытта бірнеше  адаммен қарым-қатынас жасап,сөйлесе алады.

Сыныптағы оқу әрекеті

Мұғалім оқушылардың қызығушылығын ояту үшін, әдебиеттерді тек аударма жұмысы үшін ғана емес, оқу арқылы жаңа көзқарас пен жаңа мәдениеттерді тануға үйренуі үшін іс-шаралар ұйымдастыруы керек. Бұл оларға басқа әлемді ашуға, түрлі мәдениеттерге өзін танытуға, сонымен қатар олардың креативті көзқарасын дамытуға мүмкіндік береді.

Мәдениаралық коммуникативтік құзыреттілікті дамыту үшін тілдік сыныпта әртүрлі іс-әрекеттерді қолдануға болады. Мысалы, сыни оқу, яғни мәтіннің қалай талқыланғаны туралы пайымдау үшін оқу, оқу қабілетін қолдана отырып, оқушылардың мәдениаралық құзыреттілігін алға жылжыту үшін пайдалы рефлексиялық қызмет түрі. Бұл қызметті жүзеге асыруда алдын-ала және оқудан кейінгі нұсқауларға негізделген жалпы негіз көмек бола алады. Мысалы, оқылым алдындағы іс-әрекеттің нәтижесінде оқушыларға оқу мазмұнын стратегиялық алдын-ала қарау арқылы анықтап, содан кейін анықталған мазмұнның өзіндік мәдениеттің немесе мақсатты мәдениеттің өкілі екендігі туралы сұрақ қоюға болады. Оқу әрекеті кезінде оқушылардан тек мәтінде айтылғандарға ғана емес

(оқу жаттығуларына ғана емес), сонымен қатар, ең бастысы, мәтінді берілген тақырыпты қалай бейнелеуге (яғни автордың тіл мен құрылымды таңдауына) назар аударуды сұрауға болады. ).

Соңында, оқудан кейінгі іс-әрекет ретінде, оқушыларға мәтіннің мазмұны басқа жазушы жазған ба немесе басқа оқырман басқа мәдени контексте оқыған болса, ол өзгереді ме деген сұрақ туындауы мүмкін [7].

Мұғалімдер сонымен бірге оқушыларды белгілі бір мәдени сенімдер мен көзқарастарды ескеріп, адамдарға ыңғайсыз немесе оғаш  туындаған жағдайларды оқуға мәжбүр етеді. Содан кейін, жағдайға қатысқан адамдардың мінез-құлқының әртүрлі жазбаша түсіндірмелері сыныпты талқылауға мүмкіндік беретін бірнеше таңдау форматында аккаунтты қолдана алады, содан кейін оқушылардың дұрыс емес түсіндіргенін және адамдардың не үшін солай істегенін тексеріңіз, бұл жұмыс үлкен нәтиже береді [8]. Оқушылардан жанрлары ұқсас екі жазбаша мәтінді, мысалы, күнделікті газеттердегі кеңестерді оқып, бірақ әртүрлі мәдениеттерден шыққан, егер мәселелер мен пікірталастар мәдениеттер арасында әртүрлі болса, оларды талдауға тура келеді.

Оқушылар берілген мәтіндегі сөздерді белгілі бір мәдени тақырыпқа байланыстыратын сөздер ретінде біріктіру қызметі  тілдік құзыреттілігін арттыруға пайдалы болуы мүмкін. Берілген мәдени мәтіннің мақсатты мағынасын беретін мәтіндік құрылғыларды талдау оқушылардың прагматикалық құзыреттілігін арттыруға қызмет етеді. Сонымен қатар, алдын-ала қарау немесе белгілі бір мәдени мәтіннің мазмұнын болжау практикасы оқушының оқу кезінде де, стратегиялық құзыреттілігін дамытуға да әсер етуі мүмкін.

Тіл сабақтарында көркем мәтінмен жұмыс тартымды, бәріне қолжетімді болуы керек. Мұны іс-әрекет тұрғысынан байқау қажет. Оқушы мәтін бойынша тарсыпмаларды орындайды: ол мұны байқап қана қоймайды, түсінеді және түсіндіреді. Ол көп функциялы болуы керек, өйткені көркем мәтіннің лингвистикалық, мәдени, эстетикалық мазмұны және прагматикалық жағы бар.

Қорыта айтқанда, мәдениет болмаса, тіл өлі болар еді. Ағылшын тілін үйренудің басты мақсаты — мәдениаралық коммуникациялық құзыреттілікке ие болу.

Мәдениаралық қарым-қатынас дегеніміз, адамдар арасындағы қарым-қатынас әртүрлі мәдениеттерден бетпе-бет келеді. Ағылшын тілін оқытудың бір бөлігі ретінде мәдениетті оқыту өте маңызды үдеріс. Ағылшын тілі мұғалімдері үшін оқушының мәдениаралық коммуникациялық құзыреттілігін дамыту — шетел мәдениетін қалай оқыту керектігін білу. Ағылшын тілі сабағына әдебиеттерді енгізу оқушылардың мәдениаралық коммуникациялық құзыреттілігін арттырудың тамаша құралы болып табылады. Егер тіл үйрену барысында оқушының мәдениаралық коммуникативті құзыреттілігі жақсы қалыптасып, дамыған болса, онда ол тілдік және мәдени білімін дамыта алады, сонымен қатар мәдени аспектілерде ана тілдерімен тең дәрежеде бола алады. Сөз соңын ағылшын тілін үйренгеннен біз мәңгүрттенбейміз, әлемдік мәдениетті, түрлі көзқарастарды тани аламыз. Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі, бәсекелес емес екенін айтқымыз келеді.

Түйіндеме

Бұл мақалада шетел тілі сабағында көркем шығармаларды қолдану принциптері қарастырылады. Көркем шығармалар шетел тілін үйренушінің жазбаша және ауызша тіл дағдыларын дамытатын құрал ғана емес, тіл үйренуші көркем мәтінді оқу арқылы шетел тілінің мәдениетін танып біледі. Сонымен қатар көркем шығармалар шетел тілін үйренушілерде мәдениаралық қарым-қатынас құзыретін қалыптастырады.

Резюме

В данной статье рассматривается использования художественного текста  на занятиях по иностранному языку. Исследование показало, что художественный текст — это не только инструмент развития письменных и устных навыков обучающихся иностранному языку, но и окно в культуру страны изучаемого иностранного языка, а также формирование у студентов межкультурной коммуникативной компетенции.

Summary

This article discusses the use of literary text in foreign language classes. The study showed that a literary text is not only a tool for the development of written and oral skills of students of a foreign language, but also a window into the country’s culture of the studied foreign language, as well as the formation of intercultural communicative competence among students.

Раймкулова Жанат Таңатарқызы
Педагогика ғылымдарының магистрі
Педагогикалық шеберлік орталығының менеджер-әдіскері

Әдебиеттер:

1.Елбасы Жолдаулары

2. Қоңыр, Х.Д. 1986. Екінші мәдениетті үйрену. J. M. Valdes-те (Ed.), Мәдениет шекарасы. Нью-Йорк, Нью-Йорк: Кембридж Университетінің Баспасы, 33-48 беттер. ISSN 0130-6073.
3. Тілдерге жалпы Еуропалық сілтеме шеңбері (CEFR). Еуропа Кеңесі / Кембридж Университетінің Баспасы, 2001.
4. Байрам, М. 1997. Мәдениетаралық коммуникативтік құзіреттілікті оқыту және бағалау. Кливдон: Көптілді мәселелер, 124 б.
5. Розер Сервера. Әдеби дидактиканы зерттеу, Қытай синергиясы № 4, 2009, 45-22.
6. 6. А.Сеуд. Әдебиет дидактикасы үшін. 1997.Парис: Дидье.
7. Усо-Хуан, Эстер және Мартинес-Флор, Алисия және Палмер Сильвейра, Хуан Карлос (2006): «Жазба арқылы коммуникативтік құзіреттілікті дамыту». Э. Усо-Хуан мен А. Мартинес-Флорда, т., Төрт тілдік дағдыларды дамыту мен оқытудың қазіргі тенденциялары. Берлин: Mouton de Gruyter, 397-414.
8. Уильямс, Мэри (2001): «Бұл мәдени болуы керек, өйткені мен оны жасамаймын»: TESOL мұғалімдерін алғашқы білім берудегі мәдениеттілік «. М.Бирам, А.Нихолс және Д.Стивенс, тәжірибеде мәдениаралық құзыреттілікті дамыту. Кливендон: көптілділік мәселелері, 111- 129.