Білім айнасы газеті Республикалық газет Қазақстандағы 1916 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалыстың тууына түрткі болған себептер: әлеуметтік және ұлттық езгі күшейді, империяның шет аймақтарында патшалық шенеуніктердің озбырлығы мен жәбірлеушіліктері әлдеқайда көбейді. Қазақстанда, әсіресе Сырдарияның солтүстік-шығыс аудандарында, Жетісудің оңтүстігінде және тағы басқа облыстарда қазақтардан жерлердің жаппай тартып алынуы жалғасты. Тек бір Жетісу облысында ғана соғыстың алғашқы үш жылы ішінде ең жақсы мал жайылымдары мен егін салатын жерлердің 1800 дес. тартып алынды, ал осы жерлердің иелері – қазақтар шаруашылықты жүргізу үшін аз немесе мүлдем жарамсыз шөл және шөлейт аудандарына күшпен көшірілді. Қазақтардан тартып алынған жерлер патша офицерлері, шенеуніктер, дін басылар, казак әскерлері және Ресей мен Украинадан қоныс аударушы шаруаларға берілді. 1916 ж. ортасына қарай қазақ халқынан тартып алынған жерлердің жалпы аумағы 45 млн. дес. құрады. Соғыс шикізат, азық-түлік, мал және тағы басқа материалдық құндылықтардың үлкен санын жұтты. Осыған байланысты қазақ халқына жаңа ауыртпалықтар түсті: еттің міндетті жеткізілуі, малдың жаппай мемлекеттің меншігіне алынуы, күймелі арбаға жаңа әскери салық енгізілді, земстволық алымдар мен бай болыстық алымдар – болыстық билеушілерді асырау үшін жиындар үлкейді, сонымен қатар жол және басқа жиындар үлкейді. Соғыс басталғаннан кейін жергілікті тұрғындарға қатысты салықтар 3-4-ке, ал бөлек жағдайда – 15-ке өсті. 1916 ж. таптық және ұлттық езгінің, соғысқа қарсы өшпенділіктің өсуі жаппай бола бастады. Қазақстан және Орта Азияның барлық аймақтарын қамтыған 1916 ж. ұлт-азаттық қозғалысы соғыстың жарық көріністерінің бірі болып, елдегі жалпы ұлттық дағдарыстың жетілу процестерін тездетті. Әлеуметтік-экономикалық және саяси сипаттың факторлары, яғни отарлық езгінің күшеюі, жерлердің тартып алынуы, салықтар мен алым-салықтардың өсуі, еңбек етушілерді қанау, аймақтағы қазақ және басқа ежелгі халықтарға қатысты патша өткізген орыстандыру саясаты, соғысқа байланысты көптеген халықтар жағдайының нашарлауы қозғалыстың маңызды себептері болды. Қазақстан, Орта Азия және жартылай Сібірдің 19-43 аралығындағы «жат» ер адамдарын тыл жұмыстарына әскерге әкету туралы 1916 ж. 25 маусымдағы патша жарлығы қозғалыстың басты себебі болды, сол адамдарды әрекеттегі әскердің ауданында қорғаныс құрылыстары мен әскери қатынас жолдарын салу бойынша жұмыстарға тартуға жоспарланды. Қазақстан және Орта Азия елдерінен 400 мың адам алынды, соның ішінде Қазақстанның облыстық далаларынан – 100 мың аса адам, Жетісудан – 87 мың адам алынды. Шілденің басында Қазақстанның барлық аймақтарында апатты қозғалыстар басталды, көп кешікпей қаруланған қозғалысқа айналды. Сонымен қатар, патша өкіметі лауазымды тұлғалар, болыстар, ауыл билеушілері, бұрынғы тұрғындардың төменгі полиция қызметкерлері, имамдар, молла мен мударистер, шағын несие мекемелерінің есеп жүргізуші мен есепшілер, жоғары және орта оқу орындарында оқитындар, үкімет кәсіпорындарының шенеуніктері мен тұлғалары, ақсүйектер мен құрметті азаматтар құқықтарын пайдаланатындарды жинақтарда босатты. Патшаның қатал қаулысы және орындарда оны атқарудың әділсіз әдістерімен жұмыс істегендер, қолына не түссе сонымен қаруланғандар патша өкіметінің өкілдері – болыс билеушілері, ауыл старшындары, полицейлер, казактар, шенеуніктерге: «Адамдарды бермейміз!» — деп шабуыл жасады. Олар тың жұмыстарынан босатылатынына сеніп, болыс билеушілері мен ауыл старшындардың кеңселерін, үйлерін өртеді, іс қағаздарын, әскерге шақырылғандардың тізімін жойды. Бірте-бірте апаттық қозғалыс ұйымдық сипатқа ие болды: А. Иманов, А. Жангелдин, Т. Бокин, Б. Әшекеев, У. Саурықов, Ж. Мамбетов және т.б. танылған басшылардың жетекшілігімен Торғай және Жетісуда ірі ошақтар пайда болды. Көтеріліс бүкіл Қазақстанды қамтыды және патшаның әскери-отарлық және кең ауқымды орыстандыру саясатына, сонымен қатар ауылдың бай-феодалдық басшыларына қарсы ұлт-азаттық қозғалысқа айналды. Қазақстандағы 1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс оңтүстік облыстарды санамағанда (Жетісу және Сырдария облыстары), көп ұлтты болды, сол көтерілісте қазақтармен бірге ұйғырлар, өзбектер, қырғыздар, дүнгендер және басқа халқының кейбір өкілдері қатысты. Қазақ қоғамында патша жарлығына деген қатынасы бір мағыналы емес болды: бай-феодалдық басшыларының белгілі бөлігі, сонымен қатар жергілікті әкімшіліктің шенеуніктері патша өкіметін сөзсіз қолдап, патша өмірінің басты жолаушылары болды; қазақ зиялылардың негізгі өкілдері (Бокин, Ниязбеков, Жүнісов) оған қарсы шықты және халықты қарулы тойтарысқа шақырды, ал «Қазақ» газетінің біріктіруші либералды-демократиялық зиялылардың басшылары (А. Байтұрсынов, Ә. Бөкейханов, М. Дулатов) жасқаншақ позицияда болды. Олар бірнеше рет патша әкімшілігін дайындық іс-шараларды өткізуге асықпауға көндіру тырысты, сонымен қатар қарусыз халық патшалық репрессияның құрбаны болатынын біліп, жарлықты орындауда қарсылық білдірмеуге шақырды.
Ақмола көтерілісі
1916 жылы жазда қазақ халқы патша өкіметіне қарсы көтеріліске шықты. Көтерілістің шығуына патшаның қазақтарды қара жұмысқа алу туралы Жарлығы себеп болды. Қазақтар өкіметке адам, күш-көлік және ат беруден бас тартты. Қозғалыс Ақмола аймағындағы Қорғалжын, Ереймен және Моншақты көлдері мен өңірлерінде неғұрлым кең өріс алды. Көтеріліске шыққандардың саны уезд аумағында 30 мың адамға дейін жетті. Ақмола уезі ұлт-азаттық қозғалысы ошақтарының бірі болады. 1916 жылы 11 шілдеде көтерілісшілер Ақмола уезінде приставты және әскери шендерді өлтірді. Көтерілісті басу үшін Омбы қаласынан Ақмолаға казактардың жазалаушы отряды жіберілді. Нашар қаруланған және бытыраңқы көтерілісшілердің жеңіліске ұшырайтыны сөзсіз еді. 1916 жылы 25 қазанда Кендірлі орманында тұрған көтерілісшілер тобын казак отряды талқандады. Көтерілісшілердің талқандаған бөліктері Амангелді Имановтың жасағына барып қосылды, кейбіреулері дала төсінде жасырынуға мәжбүр болды. Ақмоланың түрмелері көтерілісшілерге лық толы болды. Тек 1917 жылы қамалғандар бостандыққа шықты.
АҚМОЛА ОБЛЫСЫНДАҒЫ 1916 ЖЫЛҒЫ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ КӨТЕРІЛІСІ ТУРАЛЫ ҚҰЖАТТЫҚ ДЕРЕКТЕР
1916 жылғы 25 маусымда патша Қазақстанның, Орта Азия және Сібірдің кейбір «бұратана» халықтары арасынан 19 бен 43 жас аралығындағы азаматтарды тыл жұмыстарына алу жөнінде жарлыққа қол қойды. Барлығы 400 мыңға жуық адам алу жоспарланды. Мұның соңы бүкіл қазақ даласын қамтыған ұлт-азаттық қозғалысқа ұласты. Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасу дәуіріндегі саяси маңызға ие болған Атбасар, Ақмола уездеріндегі халықтың бойындағы тарихи сананың серпілісі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде анық байқалды. 1916 жылғы қазақ даласын қамтыған ұлт-азаттық қозғалыстың маңызды күрес ошақтарының бірі ретінде Атбасар, Ақмола, Қорғалжын өңірлеріндегі көтерілістер туралы мұрағаттардан табылған деректерді айтып өтейін:
Омбы епархиясы, Атбасар уезі, Ладыженко сиыну үйі священнигінің жедел хабарламасы: 20 шілде 1916 жыл қазақ зиялылары маған мобилизация болған жағдайда қазақ халқы өз мүдделерін қорғау үшін көтерілетіндіктерін хабарлады. Мен мұны естіп бұл жөнінде қарапайым қазақтардан анықтап сұрастыра бастағанымда: Н-Ишимск, Терісаққан, Курск, Ладыженко (Атбасар уезі) поселкелері, Атбасардағы қазақ халқының мобилизация болған жағдайда көтеріліске шығуға дайындалып жатқандығы анықталды. Көтерілісті алғашқы болып Ұлытау, Атбасар уезінің қазақтары бастайды.
Телеграмма. Ішкі істер министрінің атына генерал Сухамлиновтан.
Іс 31 шілде 1916 ж.
«Семей уезінде 25 шілде күні қаруланған қазақтар тобының шақыруға қарсылық көрсетіп, қарауылға шабуыл жасағанын, жақын келген казактар взводы қарауылды босатып алып, топты таратып жібергендігін, қазақтардың бес ауыр жараланғандарын қалдырып кеткенін, казактарда адам шығынының жоқ екенін, қалғандарының құпия барлаудың анықтауы бойынша жеті мыңдай қазақтар тобы бар оңтүстікке, Балықты көліне бағыт алғанын хабарлаймын». Қазақ ұлт-азаттық қозғалысының басқа да кезеңдерімен қатар 1916 жылғы көтерілістердің әр түрлі мәселелері де ауызша тарих айту дәстүрі туындыларында кең көрініс тапқан. 1916 жылғы 25 маусымдағы патша жарлығына қарсы Қазақстанның түпкір-түпкірінде болған ұлт-азаттық көтерілістер жайындағы әңгімелер, өлеңдер, жырлар халық жадында сақталып, бізге дейін жеткен. Мұның өзі ауызша тарих айту дәстүрі туындыларының халықты дүр сілкіндірген оқиғаларға байланысты қалыптасатындығын тағы да дәлелдейді.
Мәселен, Жетісудағы көтерілісті басқарған Бекболат Әшекеевке арналған «Бекболат» атты жырда патша жарлығынан кейінгі ауылдың ахуалы былай көрсетілген:
…Даланы қара бұлт басты,
Найзағай ойнап, от шашты.
Жым-жырт жатқан сахара,
Басқандай болды албасты.
Зілді кезең кездесіп,
Кәрі, жастан сұр қашты,
Жарлығы шығып патшаның,
Ел сенделді, ер састы.
Ежелгі кек оянып,
Көтеріліп жұрт дуласты
Патша жарлығы халыққа төбеден жай түскендей әсер етті. Жер-жерде наразылықтар көбейді. Патша жарлығының қатаңдығы және жергілікті жерлерде оны жүзеге асырудың әділетсіз әдістері түңілуге дейін жеткізген, қолына түскенімен қаруланған еңбекшілер патша өкіметінің өкілдеріне: болыс басқарушыларына, ауыл старшындарына, полицейлерге, казактарға, шенеуніктерге бас салып «адам бермейміз!» деп айқайлап, оларды ұрып-соқты.
…Біреу олай сөйледі,
Біреу былай сөйледі:
-Баланы қолдан бергенше,
Қасірет, қайғы көргенше,
Патшаға қарсы тұрамыз.
Өлсек, шәйт боламыз, —
деп серттесті.
«Бекболат» жырында қазақтардың жарлықты орындамауға бел байлаған шешімдері жайында патша ұлықтарының Жетісу облысының әскери губернаторы М. Фольбаумға баяндағаны былай көрсетілген:
«Сұры жаман қазақты»,
Көздерімен көргенін,
Патшаға жігіт бергенше,
Жақсы көрер қырылып,
Өз жерінде өлгенін,
Жолықты бізге көп қазақ,
Жайнаған оттай шоқ қазақ.
Ауыл сайын біз бардық,
Ықыласы жоқ қазақ.
Палбаум, тақсыр, жанарал!
Қазақ әскер бермейді,
Бұл сөзіме құлақ сал.
Қанға былғар қолдарын,
Беруге қимай ұлдарын,
Көзім көрді көп қазақ
Баталасып тұрғанын
Қарулары сақадай жазалаушылардан көтерілісшілер жеңіліп, Бекболат және басқа да көтеріліс басшылары қолға түседі. Бекболат бар күнәні өз мойнына алады. «Көтерілістің басшылары, бірінші кезекте Б. Әшекеев қиын міндетті шешуге тиіс болды: не Қытайға кету керек еді, онда патша жендеттері олардың туыстарын жазалай бастайтын еді, не туыстары мен ауылдастарын құтқару үшін патша жендеттерінің қолына өз еркімен беріліп, бүкіл кінәні өз мойнына алуы қажет еді. Бекболат соңғысын таңдады»
…Қазақтан талай кісі шығын болды,
Жүз елу жылқы жауға тығын болды.
…Әуелі Бекболатты әкетті айдап,
Ат үстінде аяқ қолын байлап,
Артынан қалғандарын қоса айдап,
Бейшара түсті қолға соры қайнап, —
деп, Бекболаттан жауап алуы, оның жолдастарын ұстап бермей, бар ауыртпалықты өзі көтеруі соңында патша жендеттерінің Бекболатты дарға асуы баяндалған.
1916 ж. Жетісуда болған ұлт-азаттық көтерілістің ауызша тарих айту дәстүрінде көрініс табуын академик К. Нұрпейіс былай деп баяндайды: «Қыркүйек пен қазан айының басында Жетісу көтерілісшілері жеңіліс тапты, олардың айтарлықтай бөлігі күші басым жазалаушылармен табан тіресе шайқаса отырып, батыс Қытайдың Шыңжаң өлкесіне өтуге мәжбүр болды. Қытай ауып кеткендердің көпшілігі шекаралық өңірді мекендеген Ұлы жүздің Албан, Суан, Орта жүздің Найман, Керей тайпаларының, қырғыздардың албандармен жапсарлас қоныстанған Бұғы тайпасының 300 мыңнан астам өкілдері еді. Қанды оқиғалардың куәгерлері болған Албан тайпасынан шыққан Көдек Маралбайұлы, Бөлтірік Атыханұлы, Әбен Атамқұлұлы сынды ақындардың халықтың жадында жатталып, кейінгі ұрпақтарға жеткен өлең-жырларында сол кездің тарихи шындығы тайға таңба басқандай суреттелген. Бөлтіріктің «Ел жарыла көшкенде» деген жырында:
Сойылы бар батырдың
Талайын атқан оқпенен,
Жапалақтай жығылған,
Сай-салада тығылған.
Қызыл жоса, қырман боп,
Қырылдық жаман шыбыннан.
Албанның қасқа қайсары
Серікбай, Ұзақ, Жәмеңке —
Бәрі он екі кісі еді,
Қарақолға бет алып,
Қара жолмен шұбырған, — деп жырлаған.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
- e-history.kz интернет мәліметтері бойынша
- Көшкінбаев. О.І. «Ақмола облысындағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі туралы құжаттық деректер». «Археография және деректану ұлттық орталығының хабарлары» журналы. 3-2012. 29-39 б.
- «Астана» кітап-альбомы (классикалық энциклопедия, 2012 ж)
- «Қазақ тарихы» журналдарынан
- Нүрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. Алматы, 1995
- Назарбаев Н. Ә. Тарих толқынында. «Атамұра», 1999
- «Қазақстан тарихы» журналдарынан
Жолмухамбетова Венера Жумашевна
№9 орта мектеп
тарих пәнінің мұғалімі
Жаңаөзен қаласы
