Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал — мәтелдердің құрылымы және мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары  

Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі арқылы кезендерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген. Мақал-мәтел тәрбиенің таптырмас құралы, ол арқылы сөйлеу мәдениетімізді дамытамыз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні арқылы ұрпағымызға дұрыс жол сілтей аламыз.

Мақал көп жағдайда үлгі, өнеге, өсиет айтуға құрылады. Ал мәтел сөз тіркесі, қалыптасқан нақышты орамды сөйлем түрінде келіп, көңілдегі ойды емеурін арқылы жеткізеді. Мақал-мәтелдердің үш жақты ерекшеліктері бар. Біріншіден, мақал-мәтел фразеологизм сияқты тілдік құбылыс. Екіншіден, пайымдау мен ой-пікірдің түйіні. Үшіншіден, келелі ой, кең мазмұнды қысқа айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі.

1. Бірқатар қазақ және ағылшын мақал-мәтелдерінің құрамы мен құрылымы және мағынасы жөнінен өзара сәйкестіктері байқалады, абсолютті эквивалент, яғни теңбе-тең балама түрлері де жиі кездеседі. Мысалы:
2. Өтіріктің аяғы бір-ақ тұтам.

Lies have short legs.

2. Ештен кеш жақсы.

Better late than never.

3. Бір бастан екі бас жақсы.

Two heads are better than one.

4. Өмір бар жерде үміт бар.

While there is life, there is hope.

5. Жылтырағанның бәрі бірдей алтын емес.

All is not gold that glitters.

6. Уәдені аз бер де, көп тындыр.

Promise little, but do much.

7. Темірді қызған кезде соқ.

Strike while the iron is hot.

8. Анасын көріп, қызын ал.

Like mother, like daughter.

9. Сәтті аяқталған істің бәрі жақсы.

All is well that ends well.

10. Әр нәрсенің өз уақыты бар.

There is a time of everything.

Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің бәрі негізінен жай сөйлем түріндегі тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни олар тұлғасы жағынан ұзақ уақыттан бері қалыптасып, белгілі бір формада тұрақталған, мазмұны жағынан біртұтастыққа ие болған жай сөйлем типтері. құрылымы жағынан қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі:

1. Бұйрық райлы сөйлемдер:
2. Never say die.

Салың суға кетпесін.

2. Make hay while the sun shines.

Темірді қызғанда соқ.

3. Let sleeping dogs lie –

Жатқан жыланның қүйрығын баспа.

4. Cut your coat according to your cloth.

Көрпеңе қарай көсіл.

5. Catch the bear before you sell his skin.

Қашпаған сиырдың уызынан дәметпе.

6. First think, then speak.

Ойнасаң да, ойлап сөйле.

7. Live and learn.

Үйрен де жирен.

III. Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни тыйым салу;

1. Don’t judge by appearancе.

Сұлулық бетте емес, жүректе.

2. Don’t count your chickens before they are hatched.

Тігілмеген етігіңді мақтама,

Орылмаған егініңді ақтама.

3. Don’t cross a bridge before you come it.

Байыбына бармай бал ашпа.

4. Don’t hallo until you are out the wood .

Асатпай жатып, құлдық деме.

5. Don’t look a gift horse in the mouth.

Алғанды білген-анайы, бергенді білген -сыпайы.

6. Don’t trouble until trouble troubles you.

Жатқан жыланның құйрығын баспа.

III. Шартты райлы сөйлем түрінде:

1. When cat is away, the mice will play.

Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар.

2. If it were not for hope, the heart will break.

Үмітсіз шайтан.

3. If you run after two hares you catch neither.

Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді.

4. If you want to get rid of poverty –work.

If you want to be rich –work.

Кедейлік кетсін десен-еңбек ет,

Молшылық жетсін десең- еңбек ет.

1. Болымды сөйлем түрінде.

1. A good wife makes a good husband.

Жаксы әйел жаман еркектің басын өрге сүйрейді.

2. A bad workman quarrels with his tools.

Сабасына қарай піспегі. Жаман жұмысшы құралдарымен ұрысады.

3. A good beginning makes a good ending.

Бітер істің басына, жақсы келер қасына.

4. A good name is better than a good face.

Түсі игіден түңілме.

5. A good deеd is never lost.

Қайтқан малда береке бар.

6. A good word is soon said as an ill.

Жақсы сөз-жарым ырыс.

7. A good beginning is half the battle.

Жақсы бастама – шайқастың жартысы.

8. A good medicine tastes bitter.

Шипалы дәрі ащы болады.

9. All is well that ends well.

Жақсы істің бәрі жақсы.

10. All the future exists in the present.

Болашақ бүгіннен басталады.

1. Болымсыз жай сөйлем түрінде:
2. All that glitters is not gold.

Жылтырағанның бәрі алтын емес.

2. All are not hunters that blow the horn.

Мылтық ұстағанның бәрі аңшы емес.

3. All bread is not baked on one oven.

Бес саусақ бірдей емес.

4. All are not saints that go to church.

Мазарға барғанның бәрі ишан емес.

5. All are not friends that speak us fair.

Жалған дос көзіңе мақтар, сырт айналып сойылын соғар.

6. All are not thieves that dogs bark at.

Ит үргеннің бәрі ұры емес.

7. All covet, all lose.

Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді.

1. Отбасына байланысты, ұрпақты тәрбиелеу туралы мақал-мәтелдер.

1.My house is my castle.

Өз үйім — қорғаным.

2.East or West, Home is best.

Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол.

3.There is nothing like home.

Өз үйім- өлең төсегім.

4.Early to bed and early to rise make a man healthy, wealthy and wise.

Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық,

Ерте тұрған еркектің ырысы артық.

5. Every family has a black sheep.

Әр үйде ала да, құла да бар.

1. Оқу-білімге арналған мақал-мәтелдер.
2. Knowledge is power.

Білімдіге дүние жарық.

2. Live and learn.

Үйрен де жирен.

3. It is never too late to learn.

Оқудың ерте-кеші жоқ.

4. Practice makes perfect.

Қайталау- оқу анасы.

5. No pain, no gain.

Еңбек етсең-емерсің.

6. Where is a will there is a way.

Іздеген жетер мұратқа.

7. First think, then speak.

Айтылған сөз атылған оқпен тең.

8. Science is sea, knowledge is ship

Ғылым – теңіз, білім-  кеме

9. Life is short, art is long

Өмір қысқа, өнер мәңгі

Қорытынды.

Мақал-мәтел халық ауыз әдебиетінің ең көне түрі. Ол ғасырлар бойы әр халықтың сақтап келген тәжірибесінің жиынтығы, ой-пікірлерінің түйіні, өмір тіршілігінің айнасы, атадан балаға қалдырған асыл мұра. Мақал-мәтелдер адамды сөз қадірін білуге, жақсы мен жаманды, қас пен досты айыра білуге, айналасындарға мейірімді, сезімтал болуға, халықтың інжу-маржанын бағалай білуге баулиды. Өркениет қарыштап дамыған заманда көпшілігіміздің сөйлеу мәдениетіміз төмендеп, сөздік қорымыз азайған шақта адам бойында жақсы қасиеттерді қалыптастыру мақсатында тәрбиелік мәні зор мақал-мәтелдерді насихаттау керек.

Кабдолдина Кулсим Бигалиевна,
Алматы қаласы,
№ 3 жалпы білім беретін мектептің ағылшын тілі мұғалімі