Мергендердің  косында  қалған   қарауыл

Өзен ең көзін көрген аталардың,

Жырламай сені қалай жата алармын,

Бер маған, Әму ата, қуатыңды,

Жағаңда бәлкім ақын атанармын.

Төлеген ақын Әмуге сыйынып күш-қуат сұрайды. Әмудің жағасында талай саңлақ Аталар жатыр. Хожелі қожалар елі, қожа мен ишандар жатқан жер, Бестөбе Қосай ата жатқан жер…

Осы құдіретті жерді өз өлеңдерінде тамаша суреттеген. Алдымен туған жеріне арнаған өлеңде-ріне тоқталайық. Ақынның «Қоңыратқа» өлеңі өз алдына бір төбе. Себебі Төлеген Қоңыраттың баласы.

Жанымды жақсы үмітке шомдыратын,

Аймағым, кіндік кескен Қоңыратым.

Атыңды айтқан сайын жас кеудемде,

Шабыттың дабылы бар қағылатын.

Сүйемін жарқын жанды қауымыңды,

Сүйемін қойыныңдағы ауылымды.

Қалайша ұмытпақпын мен дегенде

Балам деп елжіреген бауырымды.

Қоңырат — тоғыз жолдың торабы. Орта Азияда аты шыққан мекен, әйгілі Бесқаланың біреуі. Сол мекенге ол былай дейді:

Көбейтем оқып барып қатарыңды,

Ат салам шығаруға атағыңды.

Сүйгенім сені сүйсем, дүниенің.

Жартысын алып жатқан Отанымды.

Бұдан біз туған жер алдындағы өз перзенттік борышын түсінген адал жанды көреміз.

Ақынның туған жерге арналған тағы бір өлеңі Кегейлі. Кегейлі өлеңінде қарақалпақ әдебиетінің классиктері Ажинияз, Бердақ аттары аталады.

Кегейлім жердің еркесі,

Жас жаным толқып тұр менің.

Бердақтың сұйген өлкесі,

Ажинияз айтқан жыр ма едің

ІІ. Өлеңдегі мына жолдар Төлегеннің өзіндік үні бар екенін көрсетеді.

Өзіңді көріп кеудеме

Дүрсілі қонып жүз аттың,

Осынау сұлу өлкеңе

Өлеңнің қызын ұзаттым…

Кегейлі — өзеннің аты. Үлкен тарихқа ие жер. Көптеген ақындар Кегейліні жырға қосқан қарақалпақ, өзбек ақындары мен бірге қазақ ақындары да бұл өзенді жырға қосқан. Солардың бірі — Төлеген Айбергенов.

Жонында әкем жорға атпен

Жортып бір өткен Кегейлі,

Атаның жолын жалғап мен

Елтіп бір жеткен Кегейлі.

Су алған сайда әжемнің

Сырғасы қалған кегейлі,

Сырласы қалған Кегейлі,

Мұңдасы қалған Кегейлі.

Осы өлеңді бір әдеби кеште ақын өзі жатқа оқиды. Филлогия ғылымдарының кандидаты Қайыржан Аралбаев  «Сылдырап өңкей келісім» атты мақаласында былай дейді. Ақынды 1964 жылдан бері білетін, әрі араласып тұратын мен өлең оқып тұрған Төлегенге емес, қайтер екен деп залға қарадым. Кеудемді қуаныш та, мақтаныш та толтырып тұрғандай…. Менің қатарымда отырғандар «Кегейлі «деген сөзді бұрын естімеген болулары мүмкін, әлде осы бір біртуар ақиық ақынды қиырдағы бізге қимағандай болды ма, «Кегеннің жігіті болды ғой», «Кегенді айтып тұр ғой, қандай тамаша өлең «деп таң қалысты. Мен оларға «Кеген емес. Кеген — Алматы уәлаятындағы жер аты, аудан «Кегейлі екендігін, Қарақалпақстанда Кегейлі деген аудан, өзен бар екендігінәзер түсіндір-гендей болдым (324-бет.»Достық үні» газеті, №5, Ақпан 1997 жыл).

«Қарауымбет»,  «Барсакелмес»,  «Кегейлі»,  «Қоңыратқа», «Теңіз»,  «Көл»,  «Жақсылық жыры», «Үстірт басында» атты өлеңдерінен туған жерге шынайы махаббатын көреміз.

Ақында оптимистік рух биік. «Парақталмаған беттерде»,  «нұрлы айдан»,  «ашылмай жатқан күндерден» табарсың деп жұмбақ күйінде қалады. Оптимистік рухпен бірге Төлегеннің өз бейнесін көреміз.Төлегеннің ішіндегі арман жырларында былай көрніс тапқан.

Мен жалпы ақ перзенті болсам керек.

Үміті үзілмейтін дүниенің

.    .    .

Менің жаным лириканың жинағы,

Тауларыңның биіктеткен мерейін.

Менің кеудем ерекше бір күй бағы,

Бұлбұлыңның бүлкілдеткен көмейін

Төлеген тумысынан психолог. Адам жанын түсінуге, оның жұмбақтарын паш еткендей.

Бір көргеннен адам сыры байқалмас,

Байқаймын деп бәлкім ешкім айта алмас.

Кей жандар бар ұйып тұрған қатықтай

Анау-мынау қозғағанға шайқалмас.

……енді жалпы адамның рухани тіршілігіне, оның қуанышы мен қайғысына, суйіспеншілік сезім-дері мен табиғатпен сырластығын жырлауға мүмкіндік туды. Осындай тұста әдебиетке келген жас ұрпақ тежеу көрмеген қалпымен еркін араласып, поэзияны, әсіресе лириканы жаңа сапаға  көтерді. Олардың ақындық «мені» адамзат рухымен, оның байлығымен тұтасып, заманның Кеңес қоғамына тән сырын оңашаламай, әлемдік ой-пікірдің дәрежесіне көтеруге көмектесті. Ақындық пафостың жоғарылығы, өмірге бейнелі көзбен қарап, оны өлеңге айналдыру мәдениетін көтеруде де бұлар қазақ поэзиясына өз жаңалықтарымен келді… (А.Тоқсанбаева. Қазіргі қазақ әдебиеті. 16 бет).

Өзің қаққан қоңырауда өмір жыры бар екен,

Оның үні тарқамайтын болды менің мерекем.

Сол үнменен тыным таппай бақытымды күреймін,

Өйткені мен мерекемнің тарқамауын тілеймін.

.      .    .

Мен сөйтіп бір шаңнан бір сілкінемін.

Мен сөйтіп рақаттанып бір күлемін.

Кім білсін талай күнгі тілегім ед.

Мәңгілік тарқамауы мұмкін оның.

Бірнеше өлеңдерінде «мәңгілік тарқамауы» деген қайталаулар бар. Ақын сезді ме екен? Өмірінің қысқа боларын?

Теңіздің теңіз екенін

Тану да үлкен қасиет.

Бұл теңіз — берекелі бекіресі көп теңіз. Соны білейік, таниық одан үлгі алайық! Әрбір сөзді туған жерге деген сүйіспеншілікке, адамдарды адамгершілікке үндейді.

Бақытова Ақкүрең  Сексеновна

Жаңаөзен қаласы, №8 орта мектебінің

 қазақ тілі және әдебиеті пәні  мұғалімі