Маңғыстау зұлмат жылдары

Мақсаты: Қазақстанның өткен тарихындағы нәубәтті кезеңдерге ойша сапар шегу. Саяси қуғын-сүргін құрбандарының ерлігін дәріптеу. Саяси қуғын сүргін кезіндегі Маңғыстау тарихын насихаттау.

Мұғалім:

Бүкіл өркениетті қоғамда болашаққа жол салу үшін өткенді еске алып отырудың қалыптасқан үдірісі бар. Осындай мәңгі есте сақтап,тағзым ететін қиын-қыстау күндерді ұмытпай жүруге тиіс дәстүрлердің бірі – Елбасы  Жарлығымен елімізде жариялаған 31 мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні. Бүгінде Тәуелсіздік алып бүкіл төрткүл әлемге танылып отырған Қазақстанның өткен тарихында нәубәтті кезеңдер аз болған жоқ. Мыңдаған ұлдарымызбен қыздарымыз қуғын сүргін топалаңына ұшырап Сталиндік лагерлерде азап шекті.

Сталиндік  трагедиялық қуғын-сүргін Маңғыстауды да айналып өтпеді. 1926-1927 жылдары жайлау мен егін егетін жерлерді бөліске түсірді,с алық көбейді. Бар болғаны шаруалықтың 4 пайызы ғана бүткіл жиналған салықтың 33 пайызын құрап отырды. Ірі мал иеленушілердің мал мүлкіне тәркілеу жүргізілді. Үкімет жаңа үкімдер шығара берді. Маңғышлақ бойынша ұжымдастыру кезінде көп қиыншылықтар туды. Салық салуға жаппай көшу, малды қыру, кейбір жерлерде қарулы көтерілістерге әкеліп соқты. Бұларды басу үшін УГПУ отрядтары құрылды. Зорлық пен ұжымдастыру салық мөлшерінің жойдасыз көптігі мыңдаған Маңғыстаулықтардың туған жерлерінен босып, қиыр шетке тіпті кейбіреулері Қазақстаннан тыс жерлерге ауа көшуіне мәжбүр етті. 1930 жылдың басында Маңғыстаудан Красноводский қаласына 757 отбасы Байрамалыға 300 отбасы ал енді біреулері Иранға, Ауғанстанға көшіп кетуге мәжбүр болды. Жүздеген адам өз Отанынан кетбей суық пен аштықтан азаппен өлді. Адайлар көтерілісі ең алғашқы ойнақ салған большевиктердің қанды қасапты алғашқы құрбандары — 69 адам болған. Адай елінің жақсысы мен жайсаңы, сүт бетінде қалқыған қаймағы, абыройлы азаматтары еді.

Қазақстандағы ұжымдастырудың ірі трагедияларының бірі — Адай көтерілісінің орталығы Маңғыстау ауданы болды.  1930 ж. Адайлар көтерілісінің жетекшісі Құрмаш Қосжанов болатын. Ол қай саясатта да шаруасы жоқ, өз ру арасында сөзі өтімді, ауыл арсының қарапайым  шаруа адамы еді. Ара-тұра барымта ұрлыққа баратын. Бұрынырақта жазылған бір мақалаға сүйенсек, Наурызбай дегеннің атақты көк атын ұрлап, оны Тобанияз қайтарып алып берген екен. Маңғыстаулықтар ішінде оның жаманатының шығып қалуы 1928 жылдың қысында жұтап отырған аш елдің аз ғана малын ұрлағаны. Қол сынса – жең ішінде» деп жүре беруге болғанымен, жаңа үкіметтің тәртібіне тайсақтаған Құрмаш Жылой бетке бой тасалап тұрғысы келді. Алайда оның көшіп келетінін сол маңның адамдары жергілікті тәртіп органдарына айтып қояды. Құрмаш өз тобымен Тұрғызбаға жете бере милиционерлермен екі арада атыс басталады. Ауыл шетіндегі бір үйдің маңында тұрған қарт адам мен бала көтерген екі қабат әйелге Құрмаш тобының оғы тиіп өледі. Осы атыста шошынған түйеден құлап, түйеге артулы бесікте құндақтаулы жатқан Құрмаштың сәбиі мен жолдасы да қарсы атылған оқтан қаза болды. Баласының ашуымен Құрмаш жолшыбай сол ауылдың бір-екі қыз келіншегін мал жайып жүрген бір шаруа адамды тұтқындатып ала кетеді. Сөйтіп Құрмаш Қосжанов «банды» атанып, оның тобын ұстануға қарулы топ шығады. Бұл кезде жер-жерде Кеңестер Одағы бойынша, соның ішінде Қазақстан, «Ревалюцияға қауіп төндіруші күштер бар » деген пікір орныққан еді. Біріккен мемлекеттік саяси басқарманың дәл осы кездегі шыққан  «Шұғыл түрде барлық контрреволюциялық ұйымдарды, топтарды, жекелеген контрреволюциянерлерді жоюды аяқтау: Әрекет етіп жүрген банданы жою» деген №44/21 бұйрығы болды. Маңғыстауда басасаулығымен аты шығып калған, өзін аңдып жатқан милиция қызметкерлеріне оқ атқан тоқабай Құрмаш мұндайды іздегенге-сұраған болды.Жазалаушы орган Құрмаштың әрекетіне саяси өң берді.1929 ж 17 желтоқсанда Құрмаштың айналасынан жас кәрісі бар 42 адам ұсталып, ОГПУ  қаулысымен контралық топқа жатқызылып,айдалып кетті, олардың 22 атылды. Бұған қоса 1 жастан 14 жасқа дейінгі 19 бала жер аударылған ата-аналарымен бірге кетіп, тағдырлары тәлкек болды. Бұлардың қаншасы туған топыраққа оралғаны белгісіз. Бұл күндері Құрмаш Қосжанов есімі ақталды. Руластары Жаңаөзен беттегі Құрмаштың Қызыл отряд  қолынан оққа ұшқан жеріне үлкен кесене орнатылды. Осы материалдар негізінде 1994 жылы облыстық мемлекеттік мұрағат Құрмаш Қосжанов  жайлы «Тоқабай Құрмаш» атты кітап шықты. Ұлы даланың  перзенттері батыр бабаларымыздың азаттық жолындағы күресі біз үшін асыл шежіре, елдік пен ерліктің таусылмас қазынасы. Тарих өз парағына заманында тарих көшін бастаған  қайтпас қайсар тұлғаларының есімін алтын әріптермен тасқа таңбалағандай етіп жазып, ұрпақ жадында мәңгілік сақталарына сенді,дұшпандарын да сендіре алды.

Исламгазиева Калбике

Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы,

Мұнайлы ауданы, №6 орта мектептің мұғалімі