Білім айнасы газеті Республикалық газет «Халық тілі – осы халықтың басынан кешкенін ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін, оның дүниетанымын, ой-өрісін, армандарын, қуанышы мен үмітін сақтап қалатын қазына, оның жан дүниесін толғандыратын барлық сәттер», — деп жазды көрнекті қазақ жазушысы, педагог, психолог және ағартушы Жүсіпбек Аймауытов.
Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа көзқарас: қоғамдық сананы жаңғырту» атты бағдарламалық мақаласының басты міндеттерінің бірі — латын графикасына кезең-кезеңмен көшу болып табылады. Онда Президент: «Латын графикасы бүгін коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие», — деп атап өтті.
Латын әліпбиі әлемнің 100-ден астам елінде қолданылады. Бүгінде әлемде латын әліпбиі түркі елдерінде қолданылады, олар Түркия, Әзірбайжан, Түркменстан, Өзбекстан. Түрік Республикасының құрылған күнінен бастап, Мұстафа Кемаль Ататүріктің негізгі қағидасы түрік қоғамы мен мемлекетінің батыс өркениетімен жақындасу жолдарын жүзеге асыру болды. Жазбаларды қолданатын ең көп тәжірибелі мемлекет бұл — Түркия. Түркия 1929 жылы, Әзірбайжан 1992 жылы, Өзбекстан мен Түркіменстан 1993 жылы латын әліпбиіне көшті.
Латын әліпбиінің пайда болу тарихы ол біздің дәуірге дейінгі VII ғасырда грек және этрус әліпбиінің бір тармағы ретінде пайда болғанын және біздің дәуіріміздің І ғасырында толық қалыптасқанын көрсетеді. Орта ғасырларда латын әліпбиі Еуропада тарады, содан кейін оны Африка, Америка және Азия халықтары пайдалана бастады. Латын тілі қазақ тілі үшін мүлдем жаңа нәрсе емес. 1929 жылдың 7 тамызында КСРО Орталық атқарушы комитетінің және КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латын әліпбиі негізінде «Бірыңғай түркі әліпбиін» енгізу туралы қаулыны қабылдады. Латын әліпбиі негізінде жазу 1929-1940 жылдар аралығында қолданылған, содан кейін кириллицаға көшті.
Газеттер мен журналдар латын қарпімен басылып, мектептерде латын әліпбиі енгізілді. Осының барлығы оқытудың жаңа түрін, қаріптерді дайындауға, оқулықтарды басып шығаруға және мұғалімдерді дайындауға үлкен шығындарды талап етті. Латын негізіндегі қазақ әліпбиі қазақ тіліне тән дыбыстарды беретін қажетті белгілері бар 30 әріптен тұрды. 1940 жылы «Қазақ тілін латын әліпбиінен орыс графикасы негізіндегі әліпбиге көшіру туралы» Заң қабылданды.
Бүгін қазақ тілінің лингвист-ғалымдары латын әліпбиінің соңғы нұсқасын жасап шығарды.
2018 жылы қазақ тілі әліпбиінің кириллицадан латын графигіне көшуі туралы Елбасы Н.Назарбаев Жарлыққа қол қойды, ол 2025 жылға қарай аяқталуы тиіс.
Жаңа әліпбиде қазақ тіліне тән әріптерді белгілеу үшін бұрын қолданылған апострофтар жоқ. Ол үшін әліпбиде акут диакритикалық белгісі қолданылады, бұл өткір екпін немесе әріптің үстінде тұратын бейнелі штрих. Акут грек, роман, славян және тағы басқа тілдерде де қолданылады.
Әліпбиде екі диграф бар: СҺ (ч) Sh (ш).
Латын әліпбиі біздің тілге тән дыбыстарды дәл білдіреді. Ахмет Байтұрсынов «Қазақ әліпбиінің негізін қалаушысы» латын әліпбиін қолданысқа енгізді. Тарихи фактілерді баяндау арқылы біз латын әліпбиіне көшпейтінімізді, біз латын әліпбиіне оралатынымызды атап өтуге мүмкіндік береді.
Мемлекеттік тілді жаңғырту, соның ішінде латын графикасына көшу туралы мәселені Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылы «Қазақстан-2050 «Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында алғаш рет қойды.
Өйткені, тіл мен оның дамуы — ең алдымен өзінің бірегейлігі мен егемендігін сақтау. Қазақ тілін латын тіліне қайтару оның түркі тілдері арасында лайықты орын алуына және ол Түркі әлемінің барлық елдерінде қолданылатын болады. ХХ ғасырдың ұлы түркі шығыстанушысы Исмаил Каспирали: «Өз ойларыңмен, тілмен және жұмыспен біртұтас болыңыздар», — деп айтты. Бұл бізге де тиесілі.
Қазақ тілін латын әліпбиінде үйрену кириллицадан гөрі оңайырақ болады, өйткені латын әліпбиіне қарағанда, кириллицадағы қазақ әліпбиде көп әріп бар.
Электрондық үкімет сайтында 2020 жылдан 2025 жылға дейін мектептердің латын әліпбиіне көшу кестесі жарияланды:
0, 1 сыныптар – 2020 жыл
0, 1 қосу 2 сынып — 2021 жыл
0, 1, 2 қосу 3 сынып — 2022 жыл
0, 1, 2, 3 қосу 4 сынып — 2023 жыл
0, 1, 2, 3, 4 қосу 5-9 сыныптар — 2024 жыл
0, 1, 2, 3, 4, 5-9 қосу 10, 11 сыныптар – 2025 жыл.
Латын әліпбиіне көшу — бұл Қазақстан ұлтының көкжиегін кеңейтудің, әлемдік өркениетке бірігудің және «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясын өзгертудің тәсілі. Латын әліпбиі Қазақстанның дамуын жеделдетеді, өйткені ол қазіргі коммуникациялық кеңістікте басымдыққа ие. Бұл әлемдегі бәсекеге қабілетті 30 елдің қатарына кіру жолындағы маңызды қадам.
Қазір басқа уақыт келді — бүкіл әлем үшін жаңғырту және ашықтық уақыты және латын әліпбиіне көшу біздің бұған қол жеткізуімізге көмектеседі.
Егер көп жыл бұрын кириллица жаңа білімнің кілті болса, қазір латын әліпбиі біз үшін алға басудың қозғаушы күші болады.
Ғаббасова Махаббат,
«Өрлеу» БАҰО» АҚФ
«Ақмола облысы бойынша ПҚ БАИ» академ бөлімінің
бас маманы
