Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Кушеккалиев Алман Нысанбаевич,
БҚО, Орал қаласы,
физика-математика ғылымдарының кандидаты, доценті
Жақаш Гүлзия Жанболатқызы,
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан
мемлекеттік университетінің магистранты
Мектептегі механиканы оқытудағы тапсырмалардың
рөлі мен орны
Физика пәнін физикалық есептерді шешпей-ақ үйрену мүмкін емес. Физикадағы оқу тапсырмаларын шешу тікелей оқыту әдісі ретінде пайда болды. Тапсырмалар мен есептерді шешу арқылы сіз кез келген оқыту мақсатына қол жеткізе аласыз. Сондықтан тапсырмаларды шешу сабақтың негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Есептерді шешу кезінде білім алушылар физика заңдары мен формулаларын қолдануға үйренеді, олардың қолданылу ерекшеліктері мен шекараларын біледі, осы физикалық құбылысты жақсы түсінеді. Есептерді шешкен кезде білім алушы талдауға қабілетті болады, ойлануға, қорытынды жасауға және қойылған сұрақтарға жауап табуға үйренеді. Мұғалім есептерді шешу қабілетін талдай отырып, білім алушының материалды қаншалықты жақсы меңгергені туралы қорытынды жасай алады.
Физика курсын оқып білудің негізі – физиканың нақтылы есептерін шығару. Физика есептерін проблема туғызу үшін пайдалануға, келелі жағдай жасауға, жаңа деректер алуға, практикалық білім мен біліктілігін қалыптастыруға, алған білімнің қаншалықты тереңдігі мен беріктігін бақылауға, материалды бекіту және қайталауға қолдануға болады. Есеп шығару оқушылардың өз бетімен шығармашылық жұмыс істеуге қалыптастырады, құбылыстар мен заңдарды талдауға, кездейсоқ, қажетсіз ұсақ бөліктерді ескермеуге үйретеді.
Физика мұғалімінің негізгі мақсаттарының бірі — физикалық тапсырмалар мен есептердің шешу жолдарын үйрету; сонымен бірге бұл ең күрделі педагогикалық проблемалардың бірі. Осы мақсатқа жету үшін мұғалім білім алушыларға осы немесе басқа тапсырманы шешудің шынайы мотивациясы туралы қызығушылық танытуы керек.
Физикалық тапсырма дегеніміз не?
Психология тұрғысынан, тапсырма-талаптары мен пәннің білімі арасындағы сәйкессіздіктен тұрады және оны шешу үшін шығармашылық ойлау белсенділігі болуы керек. Бұл ұғым «тапсырма» сөзін өте кең түсінуді талап етеді. Американдық математик Д. Пойя былай деп жазды: «Біздің саналы ойлауымыздың негізгі бөлігі тапсырмаларды шешумен байланысты. Біз көңілді болмай, армандамағанымызда, біздің ойларымыз бір мақсатқа бағытталған, біз осы мақсатқа жету жолдары мен әдіс-тәсілдерін іздейміз, біз өзіміздің түпкі мақсатымызға қол жеткізуге болатын бағытты әзірлеуге тырысамыз» [2].
Егер тапсырманы шешіп жатсаңыз, оны шешу жолы дереу айқын болады, содан кейін мәселе туындамайды; егер мұндай жол көрінбесе, онда бұл тапсырма. Осылайша, тапсырма анық көрінетін, бірақ тікелей қол жетімсіз мақсатқа жету үшін тиісті әдістерді саналы түрде іздестіру қажеттілігін талап етеді. Әр тапсырмада ақпараттық бөлік, шарт және талап-сұрақ бар. Ақпараттық бөлік өте бай болуы мүмкін, сондықтан тапсырманың мазмұны басқа ғылымдардан ақпарат беру үшін технологияның жетістіктерімен танысуға мүмкіндік береді. Тәжірибедегі физикалық тапсырма, әдетте, физика заңдары мен әдістерінің негізінде логикалық тұжырымдар, математикалық амалдар мен эксперименттер арқылы шешілетін шағын мәселе болып табылады.
Шындығында, физика сабақтарында оқу материалын зерттеуге байланысты туындайтын әрбір мәселе – білім алушыларға арналған тапсырма. Белсенді ойлау ойы — «әрқашан тапсырманы шешу жолы бар» — сөздің кең мағынасында. Әдістемелік және оқу әдебиеттерінде әдетте міндеттер физикалық құбылыстарды зерттеу, тұжырымдамаларды қалыптастыру, білім алушылардың физикалық ойлау қабілеттерін дамыту және өз білімін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру болып табылады [3].
Тапсырмалар мен есептерді шешу оқытудың практикалық әдістеріне жатады және физиканы оқытудың ажырамас бөлігі ретінде оқытушы физикасы: білім беру, тәрбиелеу, дамуы, бірақбілім алушының белсенді ақыл-ой белсенділігіне сүйенеді.
Тапсырмалардың білім беру функциясы білім алушыларға белгілі бір білім туралы хабарлау, олардың практикалық дағдылары мен білімдерін дамыту, оларды нақты физикалық және жалпы ғылыми әдістермен және ғылыми білім принциптерімен таныстыру болып табылады.Танымал отандық психолог П.И. Зинченко және А.А. Смирнов келесі заңдылықты белгіледі (Смирнов-Зинченконың тұрақтылығы): «Егер оқушы белсенді ойлау әрекетін жүзеге асырса, ол материалды толықтай есте сақтай алады және ол осы материалды түсінуге бағытталған» [4].
Тапсырмаларды шешу, әрине, ойлау белсенділігін талап етеді. Сондықтан, тапсырмалардың материалында мұғалім білім алушыларға жаңа білім туралы хабарлауы мүмкін, тіпті теориялық тұрғыдан зерттелген материалды «тапсырма бойынша» түсіндіруге болады. Есептерді шеше білу арқылы, білім алушы осы заңды түсінеді ме, ол қандай да бір физикалық заңдылықтың көрінісі қарастырылып жатқан феноменді көре ме, жоқ па деп шеше алады және мұны қайтадан есептерді шешу арқылы үйретуге болады. Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі анықтамалардың, ережелердің, заңдардың физикалық мағынасы білім алушыларға белгілі бір нақты мысалдарға бірнеше рет қолданылғаннан кейін ғана түсінікті болады.
Есептерді шешу тағы бір маңызды білім беру функциясын орындайды – физикалық тұжырымдаманы қалыптастыру және байыту – физиканың негізгі тұжырымдамаларының бірі. Физикалық тапсырмалар, сонымен қатар, оқу үрдісінде политехниканың принципін жүзеге асыруда үлкен рөл атқарады. Олардың көпшілігі физиканың өмірге, технологияға, өндіріске қосылуын көрсетеді.
Тапсырмалардың тәрбиелік функциясы білім алушылардың ғылыми көзқарасын қалыптастыру болып табылады. Олар құбылыстар мен құбылыстардың әртүрлілігін және адамның оларды тануға қабілеттілігін суреттеуге мүмкіндік береді.
Тапсырмаларды шешу адамгершілік қасиеттерін тәрбиелейді. Д. Пойя былай деп жазады: «Тапсырмаларды шешу өнерін үйрету — ерік-жігерді тәрбиелеу. Өзі үшін оңай емес тапсырманы шешуде білім алушы табысқа жете алмаса, қарапайым жетістіктерді бағалайды, шыдамдылықпен шешім қабылдау идеясын іздейді және осы идея туындаған кезде «мен» деп оған барлық ерік-жігерін шоғырландырады. Егер білім алушының мектеп қабырғасында шешім үшін күресте туындайтын үзік-үзік эмоцияларды сезіну мүмкіндігі болмаса, оның математикалық білім беруі өлімге әкелетін» [2]. Бұл сөздерді физикалық тапсырмаларға толығымен жатқызуға болады. Тапсырмаларды шешкен кезде мектеп оқушылары ынталы, ақыл-парасатқа ұмтылыс, сана-сезім, шешімдерде тәуелсіздік, оқытуға деген қызығушылық, ерік-жігер мен мінез-құлық, осы мақсатқа қол жеткізудегі табандылықпен тәрбиеленеді.
Тапсырманың дамып келе жатқан функциясы,тапсырманы шешуде білім алушы барлық ойлау процестерін қамтиды: назар аудару, қабылдау, есте сақтау, қиял, ойлау. Тапсырмаларды шешуде логикалық және шығармашылық ойлау дамиды. Дегенмен, егер жаңа тақырыпты меңгерген кезде:
— білім алушыға тек бір тапсырма түрі ұсынылады;
— олардың әрқайсысының шешімі сол операцияға (операцияға) азаяды;
— білім алушының осы жағдайды ұқсас жағдайларда мүмкін болатын басқа адамдар арасында таңдаудың қажеті жоқ;
— білім алушыларға бұл тапсырмалар ерекше емес;
— өз әрекеттерінің дұрыстығына сенімді,
онда студент екінші немесе үшінші тапсырманы шешуде тапсырмаларды негіздеуді қояды, тапсырмаларды механикалық түрде шеше бастайды, бұрынғы тапсырмалармен ұқсас, тек дұрыс шешім қабылдауға тырысады. Осындай тапсырманы әртүрлі жолмен шешу пайдалы, бұл оқушыларға әртүрлі физикалық құбылыстармен танысуға, әртүрлі жағынан, шығармашылық ойлауды дамытады.Тапсырмамен атқарылатын функциялардың алуан түрлілігі мен маңыздылығы оқу процесінде маңызды орын алатындығына әкеледі.Механиканы оқып-үйрену алдында оның даму тарихының негізгі белестерімен танысқан пайдалы. Механиканың даму процесі адамзат мәдениеті тарихымен тығыз байланысты. Осы уақытқа дейін сақталған Мысырдағы пирамидалар мен ертедегі қүрылыстардың қаолдықтары бізді ежелгі халықтарға тепе-теңдіктің негізгі заңдары белгілі болғанын мойындауға мәжбүр етеді, ол заңдарсыз сондай зәулім ғимараттарды салу мүмкіндігі болмас еді. Грек философы Аристотель өзінің «Физика» деген еңбегінде сол кезде механика саласында белгілі болған деректерді бір жүйеге келтіргенмен, күш пен қозғалыс арасындағы негізгі заңды дұрыс тұжырымдай алмады. Бұл қателік тек XIX ғасыр өткеннен кейін ғана айқындалды. Барлық механизмдерге қатысы бар иіннің тепе-теңдігі туралы заң мен қалқыған денелердің тепе-теңдік заңын атақты Архимед тұжырымдаған болатын. Міне, сол кезден бастап механика шын мәнісінде ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ортағасырлық ғалымдар денелердің тепе-теңдігі және оның ерекшеліктері туралы жаңа деректер тапты, бірақ олар әлі де болса Аристотельдің көзқарасынан шыға алмай, денелер қозғалысының негізгі заңын қате түсінді. Тек XVII ғасырда Г. Галилей дене қозғалысының негізгі заңын дұрыс тұжырымдай білді. Бірнеше ондаған жылдардан кейін осы заңға және замандас ғалымдардың жетістіктеріне сүйене отырып, ұлы физик И. Ньютон механикалық қозғалыстың негізгі заңдарын анықтап, жүйеге келтіріп, қазірдің өзінде ғылыми зерттеулерде, қолданбалы және техникалық есептерді шешуде қолданылатынын анық әрі ұтымды түрде баяндады. Кейін зерттеушілер механиканың негізгі заңдылықтарын жалпы түрге келтіріп, күрделі механикалық құбылыстарды талдау әдістерін жетілдірді. Ең алдымен Л. Эйлердің, Д. Бернуллидің, Ж. Даламбердің, Ж. Лагранждың еңбектері жататын бұл зерттеулердің нәтижелері туралы теориялық механикада және басқа арнаулы пәндерде сөз болады [6].
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Киселёв В.В., Козлов С.А. Экспериментальные задачи по физике. – Ставрополь: 2012. – 44 с.
2. Пойа Д. Как решать задачу. – М.: 1961. – 105 с.
3. Каменецкий С. Е., Орехов В. П. Методика решения задач по физике в средней школе. – М.: «Просвещение», 2008. – 450 с.
4. Зинченко П. И. Непроизвольное запоминание. – М.: «Изд-во АПН РСФСР», 1961. – 373 с.
5. Иванова Л.А., Каменецкий С.Е. и др. Методика преподавания школьного курса физики: Общие вопросы. – М.: 1979. – 248 с.
6. Усова А.В., Бобров А.А. Формирование учебных умений и навыков учащихся на уроках физики. – М.: «Просвещение», 1988. – 112 с.
7. Дамитов Б.К. Методика обучения решению физических задач – Уральск, 2002 – 29 с.
