Жылқының пайдасы

Қарағанды қаласындағы

«Қарағанды қаласының білім бөлім»

№23 ЖББОМ КММ 9 «А» сынып

оқушысы М.Е.Айымның

«Жылқының пайдасы »

тақырыбына жазған жұмысына

ПІКІР

       Мухамедина Айымның жас зерттеушілердің шығармашылықтары мен жұмыстары үшін ұсынылып отырған «Жылқының пайдасы» тақырыбындағы мәліметтер ғылыми тұрғыдан көп қызығушылық тудырады. Айым жылқы тақырыбын жан-жақты ашуға тырысты. Жоба барысында жылқы туралы көптеген мәліметтер мен деректер болды. Сонымен қатар, ел аузында еленбей жүрген халық емдері жайлы да қызықты деректер айтты.

Айым осы жобаның тақырыбын ашуда көптеген әдебиеттер мен бұқаралық ақпарат құралдарын қолданған. Тақырып аясында Айымның өз ұлтына және ата-бабаларымыздан қалған асыл мұраларымызға деген жанашырлығы байқалады. Мәселен: «Қымыз енді қазақтікі емес» деген бөлімінен көрініс тауып отыр. Жалпы жылқы малынан адам баласына келетін пайдалы заттардың барлығын ашып көрсетті. Айымның болашақта шығармашылық, ізденіс жолын жалғастырып, үлкен жетістіктерге жететініне сенімім мол.

23 ЖББОМ

Жоғарғы санатты қазақ тілі мен қазақ әдебиеті пәні мұғалімі:

Айтбаева Жанат Жалеловна

Аннотация

     Алты мың жылдық тарихы бар жылқы малынан, адамзат баласының денсаулығына тигізетін пайдасы көп екендігі жеткізілген. БАҚ-ның жарыса жазған қымызды немістер потенттеп алды деген ақпараттарын жете зерттеп, ашып айтқан. Жылқының пайдасы жайлы барлық адамзаттың білулерін мақсат еткен жобада баспасөзден, интернеттен, кітаптардан танымды материалдарды білуге мүмкіндік болды.

Мазмұны

І. Кіріспе

— Мақсаты

— Өзектілігі

ІІ. Негізгі бөлім

• Жылқының шығу тарихы
• Үш дәлел
• Арий кезеңі
• Жылқы сүті қымыз
• Қымыздан шетелдіктердің жасап жатқан өнімдері
• Жылқы төлінің атаулары
• Қалық аузынан алынған деректер

ІІІ. Қорытынды

• Ұсыныс
• Қолданылған әдебиеттер

Мақсаты:

«Жеті қазынаның бірі жылқының» ерекше қасиеттерімен таныстыру, жылқы туралы түсінігін кеңейту, жылқы асыл мал екенін айта отырып, жылқы жануарына деген құрметтерін арттыру, жылқы кәделі, бағалы қазына екенін ұғындыру.

Өзектілігі

Халқымызда жылқы малына қатысты әлі де болса еленбей қалып жүрген мәліметтердің орасандылығын көрсету.

Негізгі бөлім

Адам жылқыны осыдан бес жарым мың жыл бұрын қолға үйреткенін және бұның Солтүстік Қазақстанда орын алғандығын археологтар дәлелдеді. Ғалымдардың пікірінше, бұл ғылыми жаңалық Евразия қоғамының аграрлық кезеңге дейінгі даму деңгейіне қатысты қазіргі көзқарасты қайта қарауға түрткі болуы мүмкін.

Жылқының ертеректе қолға үйретілгені жөніндегі тың дәлелдерді Science журналының жаңа санында ағылшынның Эксетер университетінің Алан Оутрам басқарған көпұлтты археологтар командасы жариялады. New York Times газетінің жазуынша, археологтар біршама жылқы сүйектері мен басқа да қазбаларды тапқан. Оларды зерттеу барысында, бұл жылқыларды Қазақстанның солтүстігінде, біздің дәуірімізге дейінгі 3600 жылдан бастап 600 жыл қатарында дамыған, жартылай көшпелі Ботай мәдениетінің өкілдері қолға үйреткені туралы бір-бірінен тәуелсіз үш түрлі дәлелдер тобы нақтыланған.

Үш дәлел

Біріншіден, ғалымдар төрт жерден табылған жылқы қаңқаларының түрі мен өлшемін талдаған. Оларды осы өңірлерде, осы кезеңдерде өмір сүрген жабайы жылқылардың, бұдан жүздеген жылдар кейінірек қола дәуіріндегі қолға үйретілген жылқылардың және монғолдың қолға үйретілген жылқыларының сүйектерімен салыстырған. Зерттеушілер сүйегі ірі жабайы жылқыларға қарағанда ботай жылқыларының «сымбаттырақ» болғандығын және қолға үйретілген жылқыларға жақындау екендігін айтады.

Дәлелдердің екінші тобы жылқының тістеріндегі іздер мен қаңқа тканінің бұзылуына байланысты. Зерттеушілер оны жұмысқа пайдаланған жылқыны басқару үшін кигізілген жүген мен ауыздықтың, жауырдың салдары деп есептейді. Тістегі мұндай кетіктерді археологтар бұрыннан бері қолға үйретудің дәлелі деп есептеп келеді.

Дәлелдердің үшінші тобы қыш ыдыстың қабырғасындағы май қышқылдарының дағымен байланысты. Ыдыс қабырғасындағы дақтар бие сүтінің ізі. Бұның өзі Ботай тұрғындарының қымызды қалай ашытуды білгенін дәлелдеп тұр.

Арий кезеңі

Арийлер жылқыны ерекше құрметтеген. Ғалымдар арийлерде жылқының үш түрлі тұқымы болғанын анықтады: тауда жүруге ыңғайлы аласа жылқы, ұзақ жүруге ыңғайлы шыдамды қазанат және қазіргі Түркменстанның  «ақалтеке» жылқысының арғы тегі саналатын ұшқыр тұлпар. Әсіресе, арийлер арасында ұшқыр тұлпарлар қатты қадірленген. Әлемде алғаш рет екі доңғалақты арбаны ойлап тапқан арийлер оған ұшқыр тұлпарларын қос-қостан жегіп алып, сары далада сағымша жүйткіген. Қазақстан аумағында арийлер қалдырған құнды мәдениет ескерткіштері өте көп.

Жылқы сүті – қымыз

Жылқы шаруашылығының басты өнімі – сүті. Бие сүтінен қымыз ашытылады. Түркі халықтары этнографиясының көрнекті өкілі Л. Потапов: «Қымызды ойлап тапқан – көшпенділер. Көшпендінің бұл жаңалыққа тап болуы әсте қиын емес еді. Сауып алынған бие сүтін тері ыдысқа құйып көшіп жүргенде, ыстық күнде шайқалған сүт өзінен-өзі қымызға айналған. Шайқалған сүтті ішіп көрген көшпенді шөлінің қанып, жан сарайының ашылғанын, көңілінің көтерілгенін байқаған. Ол енді қымыз ашытудың әдістерін жетілдіре түсуге кіріскен…», – деген пікір айтады.

Ғалымдардың пікірлеріне сүйенер болсақ, қымыз-туберкулез ауруына қарсы бірден-бір шипа. Ертеректе 1858 жылы осы дертті қымызбен емдейтін шипажай Самара қаласында ашылған екен. Қымыздың құрамындағы дəрумендер адам ағзасына тез тарайды. Оның құрамында қан гемоглобині, эритроциттерді көбейтетін дəрумендер өте көп. Тіптен кейбір деректерге сүйенсек, жүкті əйелдің бетінде қалып қоятын қара дақтарға биенің жаңа сауылған сүтінің көбігін жақса, еш дақ қалмайды екен. Сондай-ақ бұрынғы аналарымыздың ешқандай медицинасыз, дəрі-дəрмексіз дүниеге қаншама ұл-қызды əкелулері де осы қымыздың қуаты десек қателеспейміз. Жаңа сауылған биенің сүтін жас балаға жылыдай ішкізген. Дімкəс балалардың денсаулығы осы саумалдың арқасында дұрысталып кеткен.

Қымыздан шетелдіктердің жасап жатқан өнімдері жайында.

Қазір Германияда таза қымызды шығарумен қатар, қымыздан сапалы балалар сүті мен тағамдарын жасауды қолға алып отыр екен. Спортшыларға арналған әлдендіруші, қуатты ас мәзірлерінде даярлап жатыр. Осылармен қатар Германияда қымыз өнімінен жасалған балмұздақ пен әйелдер қолданатын далаптардың бірнеше түрі баршаға танымал. Кейінгі кездері соңғы технологиямен жасалынған қымыз балмұздақтың жаңа түрін шығара бастаған. Оның ерекшелігі ауыз қуысы микрофлорасына жағымды әсер ететінінде. Ал әйелдерге арналған далаптарды айтатын болсақ, ол іспен айналысып жүргендеріне 20 жылдың жүзі болды. Қымыздың құрамындағы таза ақуыздың көмегімен бет терісіне жайлы болуы үшін далаптың құрамын жақсартуға күш салуда. Осы істермен айналысып жүріп, тағы бір нәрсеге көз жеткізген – қымыз экземаны жақсы емдейді екен.

Алты мың жылдық тарихы бар қымыз енді қазақтікі емес!

Патенттеуге шебер шетелдіктер бізден тез қималдапты. Нәтижесінде ата сусын-қымызымыз немістерге тиесілі боп шықты. Шұбат – еврейлерде, қазы – италиялықтарда. Мөрі басылған қағазға түк те қыла алмайсыз. Бүгінде елімізде 10 шақты кәсіпкер қымыз, шұбат шығарады, ал бір ғана Германияда осындай 50 кәсіпорын бар.

«Берсең — қолыңнан, бермесең–жолыңнан» деп, ата сусынды алдымыздан тартып әкетті деп,- БАҚ жарыса жазды.

Бұл бекер сөз. Қымыздың, еттің өзін емес, өнімінің түрін жаңаша сипатта қолданысқа енгізіп, патенттеген. Мысалы, қымыздан жасалынған сабынды, сусабынды, косметикалық далаптарды патенттеген. Менің бір білгенім — патенттік бюрода қымызды патенттеу туралы цикл жоқ екен.

Қазақстанды қымыздың отаны деп әспеттегенімізбен, ешқандай жұмыс жасалып жатпағаны байқалады. Мемлекеттің қымыз өндірісін қолдау жағы да жұтаң. Ғалымдардың қолын қаржы байлайды. Себебі, қымыздың сапасын анықтайтын стандарт жоқ. Ал оны жолға қою үшін миллиондаған қаржы керек. Осының бәрін көріп, зерттей келе, келешекте Қазақстанда қымыз өндіретін үлкен зауыт ашу қажет деп білемін.

Жылқы төлінің атаулары

құлын (биенің жас төлі),

жабағы (6 айдан асқан құлын),

тай (1 жастан асқаны) деп атайды.

Ал бұдан әрі ұрғашы жылқыны яғни байталды:

Құнажын байтал (2 жастан асқаны),

Дөнежін шығар (3 жастағы байтал),

Дөнежін байтал (3 жастан асқаны),

Бесті бие (4 жастан асқаны),

Қасабалы бие (7 – 8 жастағы бие),

Кәртамыс бие (11 – 14 жастағы бие),

Жасаған бие (20 жастан асқан бие), т.б. атайды

Еркек жылқының атаулары:

Құнан айғыр (2 жастан асқаны),

Дөнен айғыр (3 жастағысы),

Сәурік айғыр (3 – 4 жастағы үйірге салынбағаны),

Бесті айғыр (5 жастағысы),

Сақа айғыр (11 – 12 жастағысы), т.б.

Өмір сүру мерзімі

Түріне, күтімі және өсу айналасына байланысты қазіргі үй жылқысы орташа 25-30 жыл жасайды. Кей кезде, кейбір жануарлар жасы 40-тан асады. Жазу деректеріне сай ең көп 19 ғ. Ескі Билли деген ат 62 жыл өмір сүрген. Қазіргі заманда, Шуга Пафф деген пони 2007 ж. 56 жаста өліп Гиннесс рекордтар кітабына енген.

Халық аузынан алынған деректер

Ата-бабаларымыз жылқы етінің, сүтінің, майының, көкбауырының, сүйегінің, тобығының, терісінің, қылының, шуының, тіпті жас тезегінің, көңінің, несебінің емдік қасиеттері хақында нақты мысалдар келтіре отырып, толыққанды түсініктер береді. Тіптен кейбір деректерге сүйенсек, жүкті əйелдің бетінде қалып қоятын қара дақтарға биенің жаңа сауылған сүтінің көбігін жақса, еш дақ қалмайды екен.

Сол сияқты сары биенің жаңа нәжісін қайнатып,тікішек қабынуында пайдалануға болады дейді дерек көздері.

Жылқы құлындағаннан кейін, бірер уақыт өткенде құлынының аузынан бір түйір қызыл ет түседі екен. Оны – «Құлын тіл» деп атайды. Құлын тілге қол жеткізіп, оны жейтін болса нендей дерттен болмасын айығуға болады. Әсіресе қояншық дертіне бірден-бір ем деген халық арасында елеусіз жүрген ақпараттар бар.

Қорытындылау

Ғылыми жобамды қорытындылай келе, жылқы шаруашылығын өркендетуге мемлекет тарапынан жағдай тудырып, таза қазақи асылтұқымды жылқыларды өсіретін жылқы зауыттарын ұйымдастыру, жылқы санын жеделдете көбейту, жылқының емдік қасиеттерін қазіргі медицина саласында кеңірек пайдалану, қымыздың сапасын түсірмейтін ыдыстар жасайтын кәсіпорындар ашу, жылқы зауытын, республикалық жылқы шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтын ашу, қазақ жылқысының тарихын, атпен салт жүру, ат баптау, атпен ит жүгіртіп, құс салу өнерлерін мектептерге жеке пән ретінде енгізу, жылқы шаруашылығын өркендетуді қолға алса дегім келеді

Ұсыныс

Халық аузынан алынған еленбей келе жатқан екі мәселені қолға алса деймін. Неліктен сары биенің жаңа тезегімен емделуге болады?

Демек ол тезектің құрамында медицинаға байланысты бір нәрсенің болуы мүмкін деп ойлаймын.Соны зерттеп, анықтап, қолданысқа енгізсе.

Сол сияқты “құлын тіл”жайлы деректі де қолға алып, зерттеп, жаңа емдеу жолдарын қолға алса деген ұсыныс айтқым келеді.

Қолданылған әдебиеттер

• Inswinger Horses and Horsemanship pp. 46–50
• Ryder, Erin World’s Oldest Living Pony Dies a 56. TheHorse.com. The Horse.
•  Қазақ энциклопедиясы
• Қазақстан табиғаты 1-2 том

№23 ЖББОМ

                               9 «А» сынып оқушысы

Мухамедина Айым Ерлановна

                                                                             Жетекшісі: №23 ЖББОМ

                                                                     қазақ тілі мен қазақ әдебиеті

                                           пәні мұғалімі:

Арынтаева Дидар Онеровна