Білім айнасы газеті Республикалық газет «Бұған дейін жасалғандардың бәрін одан да жақсырақ етіп жасауға болады».
Генри Форд
американдық өнеркәсіпші
Бүгінгі күнде білім саласында болып жатқан жаңа бағыттар ұстаздар тарапынан шығармашылық ізгі идеялардың туындау керектігін айқындап отыр. Жаңа әдіс – тәсілдердің түрленіп жаңа форматта оқыту үрдісінде қолданылуы ерекше жаңалық болып отыр. Ұстаздың өзгеруі мүлдем жаңа бағыт алған оқу жүйесінің талаптарымен үндесуі керек екендігі анықталды. Осы талаптарды негізге ала отырып, 2014 жылы Шымкент қаласында ҚР педагог кадрларының біліктілігін арттырудың деңгейлі бағдарламалары аясында бірінші деңгей бағдарламасы бойынша мұғалімдерді оқыту курстарын ПШО оқып шықтым. Өз мектебімде өзгеріс енгізу мақсатында «өзгеріс» бағытын анықтау үшін ұстаздар мен ата – аналардан, оқушылардан сауалнама алудан бастадым. Жаңа әдіс – тәсілдерді тиімді қолдану жолдары арқылы өзара сұхбаттасумен бала жүрегінен орын алуға талпындым, қалайда «оқушы үні» арқылы шәкірт бойындағы кедергілерді анықтауға тырыстым. Атақты педагог Ш.А Амонашвилидің «Педагогикадағы гуманизм» атты еңбегі негізінде жұмыс жасай бастадым. Ол баланың қуанышы мен ренішін мұғалімнің зейіні мен және процестің орталығы деп атады. Аманошвили балаға тек білім беріп ғана қоймай, психологиялық жылулықпен нәрлендіруге, оның мықты сенімді болуына шын жүрекпен көңіл бөлді. Өзінің баланы тәрбиелеу жолдарын мысалға келтіре отырып, мәселе баланың сабақта «2» алуында емес, оның мәнді нақты түсінуінде екендігін ескертті. Еңбектің негізгі практикалық құндылығы балаларды оқытумен тәрбиелеудің тиімділігін арттыру және оны оқыту процесінде қолдану. Яғни баланы тұлға ретінде қабылдау және тұлғалық ерекшелігін ескере отырып дамыту. Аманошвилидің негізгі идеясы ынтымақтастық педагогикасы. Ол оқушыны мектеп табалдырығын аттаған күннен бастап өз бетімен жұмыс істеуге, ізденуге баулу қажет деп санайды. Шалва Александрович: «Ұстаз әрдайым жайдарлы жүру керек» — деген ұстанымды насихаттайды. Ол өзінің тәжірибесінде ұстаздың үздіксіз бақылауында болмаған және зорлық көрмеген бала үлкен жетістіктерге жете алатынын дәлелдейді.
География сабағында картамен сауатты жұмыс жасау ерекше орын алатынын ескерсек, баламен жұмыс жасауда идея туындату арқылы ойын білуге әрекеттендім, соған орай төмендегідей идеялаларды айтқым келеді:
Кез-келген нүктенің географиялық орнын қалай тез анықтауға болады? Ол үшін бала ендік пен бойлықты білуі керек. Мен көлденең сызық сызып экваторға, қарама – қарсы сызық арқылы бойлықты оңай көрсетуге болатынын ескертіп, экватор мен параллельге қатысты олардың орнын анықтау керектігін іс жүзінде көрсетемін. Егер бізге керек нүкте экватордың оңтүстігінде орналасқан жағдайда, … нысананы табу….Бастапқы меридианның көмегі бізге …Бір ендікпен жүру арқылы межеленген жерді дәл табу…Ендіктің солтүстік немесе оңтүстік болып бөлінуі неге баланысты? Ендік пен бойлықтың қиылысуы нені береді? Аустралия материгінің кез-келген нүктесінің о.е пен ш.б болатыны неліктен? Африканың екі бойлық пен екі ендікте жату себебі…Еуропа б.б немесе ш.б жатыр ма? Мен баланың ойлану арқылы жауап беруіне мән беремін.
Баланың ойлануына уақыт беру керек. Дұрыс жауап берген жағдайда оны қолдап отыру арқылы баланың сенімділігін арттырамыз. Бірақ «мен сенің осылай жауап беретіндігіңді білгенмін» деп мадақтаудан аулақ болуымыз керек, өйткені оқушының таккаппарлығына жол саламыз. Демек ұстаздың дұрыс қолдауы керек болып тұрғандығы.
Оқуға құлшыныс арттыратын сөздерді қолданып отырған оқушыны жігерлендіре түседі. «Сен жауапты адам болуың керек!», «Жазуың жақсарып келеді, дұрыс шешім қабылдадың», «Алдыңғы жетістігіңе қалай қуанғаның есіңде ме?» адам өзіне сенетін кісінің бар екенін біліп жүрсе, оны біреу әрқашан арқасынан қағып, белін буып отырса, бағындырмайтын белесі қалмайды екен.
Әр сабақтың өтілу әдістері өзгеріп отыруы тиіс. Мысалы «Географиялық қабық» тақырыбын бес кезеңге бөлемін. 1. Дайындық кезеңі, 2. ГҚ заңдылығы.3. ГҚ шекарасы.4. қорытындылау кезеңі. 5. Рефлексия. Әр кезеңде «тірек сызба», «фишбоун», жүзім шоқтары» әдістерін қолданып, ГҚ құрамы мен ерекшеліктерін нақтылаймын. Өзекті мәселе – әр сабаққа нақты мақсат қоя білуде. Мақсат қол жетімді, оқушы тарапынан қолдау табатын еркін түрде қаралуы тиіс. Мақса белгілі бір нәтижеге сүйенеді. Сыныптағы үш деңгейлі баланы оқыту үрдісіне тарту арқылы сабақ көрінісі шығады. Алайда баланың тұлға екендігін ескерсек, әр баланың айтқан сөзі мен ойы құнды екендігі маңызды. Топтық жұмыста берілген тапсырмалардың орындалу барысын қадағалау үрдісі сабақтың тиімділігін арттырады. Бақылаймыз, қараймыз керек жерде кедергіден баланың шығуына бағыттаймыз, ой сала отырып, идея туындатамыз.
Сабақ барысында «Хаттар» әдісімен балаға қызықты тапсырмалар беруге тырысамын. Олардың картаны қаншалықты білетінін хатты олардың ашып оқуларына қарап байқаймын. Бірлескен топтық жұмысқа шақырамын. Мысалы 8 сыныптарда қолданған әдісімде мазмұны шамамен төмендегідей болды: Хаттар
Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан елдерін аралай өз жеріме келгенде, суымның түрі мүлдем өзгеріп, лайланып кетеді. Ағыным қатты еді, әттең, жағалауымдағы елдерге жаным ашып, шөлдегендерге шелектеп, арықтап бере – бере әбден шаршап, жүруім де баяулап, дегеніме жете алмастан құмға сіңіп кете бардым. “Көксарай” досым көмекке келіп, туған ағам Аралға жеттім-ау ақыры… Менің атым …
Хаттар
Орманым мен далам бар. Құнарлы да жазиралы кең алқабымның қара топырағы – елімнің мақтанышы. Аязды күндері қардың ұзақ жатуы есіме түседі. Неге дейсіз бе? Ол 150-158 күн жатады. Қарды тоқтату маусымында да, көктем мен жаз, күзде де елім мені бір сәт те жалғыз тастамай қасымда бірге болады. Мен Халқымның дастарқанын нанға, бауырсаққа, молшылыққа, әнге толтырамын. Менің бойымнан Есіл мен Тобыл ағып өтеді. Менің атым…
Хаттар
Менде өсімдіктер өте сирек. Табиғат жағдайына бейімделіп, барлығының тамырлары ұзын және үлкен тереңдікке кетеді. Ылғалды тез жоғалтпау үшін жапырақтары тікенді қабыршаққа айналған. Ағаш тектес өсімдіктерден құмды жерде ақ сексеуіл, сортаң топырақты жерде қара сексеуіл өседі. Жазда күннің аптабына шыдамай, барлық шөп, өсімдіктері қурап кетеді. Менде Қазақстанда ғана кездесетін эндемик – дермене жусаны өседі. Дермене жусанынан түрлі дертке дауа сантанин дәрісі жасалады. Менің атым…
9 сыныптар үшін топтық жұмыста экономикалық аудандар контурын бірлесе біріктіру жұмысы қызықты болады, баланың әр облыс контурын ғана емес оның орналасу ерекшелігіне де саяхат жасауына тура келеді. Бала жадына жаттығу ретінде бірлесіп жұмыс атқарғанда 14 облыстарды тек реттік санмен көрсетіп, нөмірі бойынша жылдам құрастыруға да болады.
Салыстырмалы сипаттама беруге арналған тапсырмаларды көбірек қолдануға болады. Мысалы:
Килиманджаро жнрт массиві Африканың батысында ма әлде шығысында ма?
Африканың ең үлкен шыңы – Кения ма әлде Килиманджаро ма? Айдаһар тауы ОБ ма, әлде ОШ ма?Оранж өзені қай мұхитқа құяды, Атлантқа ма, әлде Үндіге ме? Виктория мен Чад көлдерінің қайсысы тереңірек?
Топтық жұмыстың барысын дер кезінде анықтау маңызды. Мен 9 сыныптағы «Елді мекендердің түрлері, қала халқы, урбандалу» тақырыбындағы сабағымда балалардың іштей тұйықталып отырғанын сездім де, көңіл – күйлерін барынша көтеруім керек деген шешімге келдім, арнайы дайындаған смайликтер арқылы көңіл күйлерін әзілмен жеткізуге тырыстым. Алайда көпке дейін оқушылар «шешіле» қоймады. Бәріне зерттеуші топтың қатысуы себепші болғанын аңғардым. Балаға бұл күтпеген тосын сыйдай болды. Дегенмен де барынша баланы сабаққа бағыттаумен болдым. Сауалдар мен тапсырмаларға оқушылар күмәнмен жауап беріп жатты. Тек сабақтың ортасында барып, еркіндік орнағанын байқадым. Демек, сабаққа барынша бақылаушы топты жиірек қамту арқылы баланың белсенділігін арттыру керектігін түсіндім. АКТ мен жұмыста картамен номенклатуралық шолу жасадым. А,В,С оқушылары үнемі назарымда болды. С оқушыны жетелеу сұрақтарымен «Сен қалай ойлайсың, біз қандай елді мекенде тұрамыз?»- деп тартуыма тура келді. Бірақ ол тек бір ауыз сөзбен ұяла отырып жауап бергенімен, менің көңілімнен шықпады.
А оқушы да тұйықтала берді. Топтық жұмыс болды, бірлесе жұмыс жасады, ынтымақтастық ортасы орнады. Бірақ менің оқушылардан жауап алу мақсатындағы алғашқы минуттарға артық уақыт жұмсауыма байланысты, кері байланысқа уақытым жетіңкіремей қалды. Зерттеуші топтардың бала психологиясына кері әсері тиді. «Доппен ойнаймыз» әдісімен сұрақтарды ұйымдастырдым, балалар қызыға қатысты, тіпті «маған да лақтырыңызшы» деген өтініштерді болды.Қысқа сұрақтар баланың көңілінен шығатынын түсіндім.
Джон Хэтти, 1999-2009 жылғы зерттеу жұмыстарының қорытындысында кері байланыстың сабақты дұрыс ұйымдастыруда ерекше орын алатындығын, 180,000 жұмысты зерттеуде кері байланыстың әсер мөлшерін 0.73 теңеді. Демек сабақ соңындағы оқушымен болған кері байланыс арқылы негізгі нәтижеге жетуге болатындығын түсіне отырып, әр сабақта кері байланыс жүргізіп, «бала ойымен» үндесіп сабақ жоспарлауды негізгі міндет етіп қойдым.
Қай-қай мамандықтың да бip айрықша белгiсi болады. Ол адамның үйреншiктi әдетiнен, сөйлеген сөзiнен, тiптi киiм киiсiнен де байқалуы мүмкiн. Мұғалiм кәсiбiнiң ерекшелiгi ең алдымен оның педагогтық әдебiне жатады. Әншi үшiн үн, музыкант үшiн музыканы ұғу қандай қажет болса, мұғалiм үшiн педагогтық әдеп сондай қажет. Сонымен, педагогтiк шеберлiк – тек қана мұғалiмнiң әдiстемелiк сауаттылығы ғана емес, ол – әр сөздi оқушыларға жеткiзе бiлyi, олардың толық қабыл алуы, толғанып бойға ciңipyi. К. Д. Ушинскийше айтсақ, «педагогика теориясын қаншама жетiк бiлгенiмен, педагогтық әдептiң қыр — сырын меңгермейiнше, бұған оның қолы жетпейдi».
Пайдаланылған материалдар:
- МАН I (ілгерінді) деңгей 20бет
- Амонашвили Ш.А. Размышления о гуманной педагогике. – М., 2001.
- В.Усиков, Т.Казановская, А.Усикова, Г.Зәбенова Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы, 9 сынып
- А. Байдаулетова. Ұстаздың өз шығармашылдық жұмыстарынан үзінді.
Байдаулетова Айгул Молдабековна
география пәні мұғалімі
І деңгей
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы
В.Комаров атындағы жалпы орта мектебі
