Жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын-алу

Қай заманда болсын халықтың алдында тұрған міндеттерінің бірі – есті, еңбексүйгіш, қайырымды бала тәрбиелеу. Әр халықтың өзінің ұрпағы ақылды, адал, үлкенді құрметтейтін, әділ, ержүрек, ар-ожданы мол болып өссін деп армандайтын. Қазіргі таңда жасөспірімдер арасында өз-өзіне қол жұмсау, яғни суицид қоғамда белең алып отыр. Осы мәселені шешуде ата-аналар, мұғалімдер, құрбы-құрдастары біріге жұмыс жасау арқылы суицидалды іс-әрекеттерді болдырмаудың алдын алу іс-шараларын жүргізу қажет. Өз өмірін қиюға бағытталған саналы ерікті түрдегі әрекет қазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр. Бұндай мінез-құлық жасөспірім шақта 13 жастан бастап байқалады. Статистика бойынша суицидтік мінез-құлық 14-28 жас аралығында 30 пайыз, жасөспірім шақта 6-10 пайыз құрайды. Өз-өзіне қол жұмсауға бейім адамдардың бірден-бір бөлігі психикалық тұрғыдан зардап шеккен, дені сау адамдар болып табылады. Осындай келеңсіз жағдайлар жасөспірімдерді қылмысқа тартады, оның ішінде өз-өзіне қол жұмсау жиі кездеседі. Жасөспірім шақта түрлі кездерді бастарынан кешеді, кейбіреулері бір нәрседен қорыққаннан, махабаттың сәтсіз болуынан, қиыншылыққа төзе алмау салдарынан өмірден қоштасуды жөн көреді. Соңғы 15 жылдықта 15-24 жас аралығында өз-өзіне қол жұмсау 2 есеге артты, экономикасы дамыған елдерде бұндай жағдайлар жиі кездеседі. Ер балалар арасында өз-өзіне қол жұмсау қыз балаларға қарағанда әлдеқайда көбірек, ал қыз балалар демонстротивті түрде көрсетіп отырады.

Білім алушының өзін психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін дамыту және психологиялық-педагогикалық сүйемелдеуді жүзеге асыру шеңберінде білім беру үдерісін қалыптастыруда жасына қарай психофизиологиялық ойлау өте маңызды. Оқушы өзі туралы көбірек түсінуге, өз дамуының ерекшеліктерін білуге тағы басқа өзінің жағдайын еңсеруді білуге тиіс, бұл мағынаны тануға жатады. Оны осыған үйрету керек. Мектептегі бұл жауапты жұмыс әлуметтік педагог және сынып жетекшісіне, пән мұғалімі мен педагог-психологқа негізделіп жүктелген. Бұл бірқатар жағдайларда білім беру мекемелерінің педагогикалық ұжымы мен әкімшілігі жасөспірімдер мен балалар арасында өзіне өзі қол жұмсауға жеткілікті назар аудармайтыны бойынша, ең біріншіден, суицидтік мінез-құлық, профилактика технологиялары, өмірлік қиын жағдайға тап болған білім алушыларға психологиялық-педагогикалық көмек көрсетуде технологияларды меңгерген кадрлардың аз болуы көптеген мектептерде қалыптасқан жағдайды талдауда көрсетеді. Бұл ретте көптеген жалпы білім беретін мекемелерде мақсаттылықтың және жалпы білім беретін мекемелердегі білім алушылардың ата-аналары мен педагог кадрларының тиімді ынтымақтастықты жүзеге асырудың жеткіліксіздігінен, соның ішінде бірлескен қызметті ұйымдастыру бойынша суицидтік мінез-құлықтың профилактикасы.

Осы орайда біз жасөспірімдер суицидінің алдын алуға бағытталған, яғни біліктілікті арттыру курсына келген мектеп психологымен әзірленген білім беру үдерісін психологиялық-педагогикалық қолдау моделінің ықтимал варианттарының бірімен бөліскіміз келеді. Бұл моделдің негізгі мақсаты — жасөспірімдер суицидінің алдын алуға бағытталған, білім беру үдерісін үйлестірілген психологиялық-педагогикалық қолдауды кешенді және жүйелі қамтамасыз ету.

Жасөспірімдер суицидінің алдын алуға бағытталған, білім беру үдерісін психологиялық-педагогикалық қолдаудың екі векторы ұсынылады: жалпы алдын алу-профилактика (әлеуметтік дезадаптация-бейімделу мен олардың мектептегі қиындықтарының алдын алу және барлық оқушылардың мектеп өміріне тартылуын қамтамасыз ету) және арнайы алдын алу-профилактика педагогикалық назар аударуды ерекше мұқтаж ететін, олармен жекелеме жұмыс жасауды қажет ететін, барлық оқушыларды сүйемелдеу және анықта). Білім беру үдерісі психологиялық-педагогикалық қолдау бағытының негізі ретінде білім алушылардың суицидтік мінез-құлқы бойынша ұсынылған ғылыми-әдістемелік модельдер, ақпараттық-талдау, әлеуметтік-диспетчерлік, ағартушылық, кеңес берушілік, алдын алу, түзете-дамытушылық арқылы алдын алу.

Әдістер мен жұмыс түрлері, яғни тиімді іске асыру үшін ұсынылатын:

* диагностикалық: педагогикалық пакетін және девиантты мінез-құлық туралы білім бойынша тәуекел балалар тобындағы экспресс-анықтау үшін психологиялық скринингтік әдістемелерін пайдалану;

* тұлғалық-бағдарланған терапия психотехнологиясы: жеке психокоррекциялық әңгіме, топтық психотерапия, аутотренинг, арнайы бағдарламалар (шақырылған мамандар);

* оңалту психотехнологиялар (тренингтер): психодрама, интеллектуалдық тренинг, тренингтер, тұлғалық өсу тренингі рефлексисы, рөлдік ойын және т. б.;

* ұйымдастырушылық: педагогикалық кеңестер, консилиумдар, семиналар, топтық пікірталастарда талқылау, дөңгелек үстелдер;

* ақпараттық: жадынамалар, стендтік ақпарат, ақпараттық парақтар, буклеттер, АКТ.

Оның нәтижелері қандай болатынын енгізгеннен кейін: білім беру мекемесі оқушының психологиялық-педагогикалық жайлылығына жағдай жасаудың, жастар мен жасөспірімдерді әлеуметтік және психологиялық қорғауды қамтамасыз ету, бейімделмеген жасөспірімдер мен жастардың санын азайту; өмірлік қиын жағдайларға тап болған қылмыстық топтарының сатысында анықтау; алдын алу асқынулар, өмірлік жағдайларын уақтылы жолымен олардың бағдарламасына қосу, көмек көрсету; өзіне-өзі қол жұмсау алдын алу төмендеуі суицидтік қауіптері бар балалардың санын шектеу.

Қорыта келе, «Өрлеу» БАҰО» АҚФ Қарағанды облысы бойынша ПҚБА институтында біліктілікті арттыру курстарында жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын-алу мәселелері бойынша мұғалімдердің психологиялық-педагогикалық құзыреттілігін дамыту жүзеге асыруда.

Мұндай алдын-алу шараларынының тиімді жүйесі жеке тұлғаға бағытталған тәсілдерге негізделуі мүмкін, бала тұлғасының психологиялық кедергісін жоюға бағытталған. Нәтижесінде мектеп психологтарына өзін және өз әріптестеріне өз қабілеттерін дәлелдеудің күшті ықыласы пайда болуда.

Гүлнар Баяндина, Сауле Тлеубай

«Өрлеу» БАҰО» АҚФ

Қарағанды облысы бойынша

ПҚ БАИ, ДБО тренерлері

Қарағанды қаласы