Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Инклюзивті білім беруде ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың құқықтарын іске асырудағы психологиялық- педагогикалық түзеу кабинетінің іс-әрекеті
Елбасы Н. Назарбаевтың 2014 жылғы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа Жолдауында даму мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау мен көмек көрсету мәселесіне арнайы тоқталғаны белгілі. Атап көрсетсек, «…Мүмкіндігі шектеулі азаматтарымызға көбірек көңіл бөлу керек. Олар үшін Қазақстан кедергісіз аймаққа айналуға тиіс. Бізде аз емес ондай адамдарға қамқорлық көрсетілуге тиіс – бұл өзіміздің және қоғам алдындағы біздің парызымыз. Бүкіл әлем осымен айналысады» — деген болатын. Бүгінгі бала – ертеңгі азамат. Сол азаматты балабақшадан бастап болашақ өмірге бейімдеу, дені сау адамдардың арасында өздерін жайлы сезіну үшін қолайлы атмосфера қалыптастыру – білім беру ұйымдарының міндеті болып табылады.
Қоғамда болып жатқан әлеуметтік мәселелер: отбасылық, экологиялық, экономикалық дағдарыстар жүйке жүйелері бұзылған, әртүрлі психикалық-физикалық аурулары бар, жас ерекшелігі әртүрлі балалардың көбеюіне әкеліп соқтырып отыр. Инклюзивті білім беру ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы балаларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа және өзіне деген сенімділікке баулу.
“Инклюзив” сөзі латын тілінен аударғанда — «өзімді қосқанда», ал, ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді. Инклюзивті білім берудің мақсаты: ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру. Инклюзивті білім беру –ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды оқытып-үйретудің бір формасы. Инклюзивті оқыту – барлық балаларға мектепке дейінгі оқу ұйымдарында, ұйым өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту – балалардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту – адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді.
Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері:
— Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады.
— Әрбір адам сезуге және ойлауға қабілетті.
— Әрбір адам қарым-қатынасқа құқылы.
— Барлық адам бір-біріне қажет.
— Барлық адамдар құрбы- құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. — Әрбір бала үшін жетістікке жету – өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын әрекетін жүзеге асыру.
— Жан-жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді.
Елбасының қолдауымен ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға мемлекет анағұрлым көп көңіл бөлуде. Соның нәтижесінде ата-аналар балаларын үйден оқытқаннан гөрі түзеу мекемелеріне әкелуге ұмтылуда. Көпшілік ортаға келгеннен кейін олардың өмірге деген ынтасының артуы мүмкін. Сондықтан, ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың тәрбиесі тасада қалмай, оларды тағдырдың тәлкегінен құтқару, жанына жылылық, жүрегіне шуақ, келешегіне қанат бітіру – адамзаттың парызы. Осыған орай еліміздің әр аумақтарында психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті ашылып, талай ата-ананың көңіліне демеу, қамкөңіл баланың болашағына шуақ шашары мәлім.
Күннен күнге халқының саны өскен Астана үшін балаларға арналған түзету кабинеттері жетіспейді. Ерекше білім беруге қажеттілігі барбалаларды қоғамға бейімдейтін, әртүрлі дағдыларды оқытуға және оларды сауықтыруға қажетті құрал-жабдықтары бар кабинеттерді ашу өзекті болып тұр. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды сүйемелдеу бойынша психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттерін (ППТК) ашу қажеттілігі 54 бірлікті құрайды. Жыл сайын арнайы психологиялық-педагогикалық түзету қызметіне жүгінетін балалардың қатары артып келеді.
Астана қаласы әкімдігінің қолдауымен, «Дара» қайырымдылық қорының және «Болашақ» корпоративті қорының қолдауымен бірінші, екінші, үшінші психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері ашылды. Бірінші психологиялық-педагогикалық түзету кабинетінде көбінесе есту қабілетінде бұзылыстары бар, ал екінші ППТК-да көру қабілетінде бұзылыстары бар, үшінші ППТК-ға аутистік диогназымен және де психикалық дамуында тежелуі бар балалар қабылданды.
Психологиялық-педагогикалық түзеу (бұдан әрі ППТК) арнайы білім беру ұйымдары түрлерінің бірі болып табылады.
Психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерінің міндеттері:
1) Сөйлеу, көру, есту қабілеті, тірек-қозғалыс аппараты, эмоциялық-еріктік саласы бұзылған, оқуында, қарым-қатынас жасауда, мінез-құлқында қиыншылықтары бар балалар мен жасөспірімдерді психологиялық-педагогикалық түзеу және оңалту түрінде кешенді психологиялық — медициналық- -педагогикалық көмек көрсету;
Яғни психологиялық — медициналық-педагогикалық кеңестен (ПМПК) жолдама алған ата-ана ППТК-ға келіп кезекке тұрады. ППТК-да баланы, баланың жолдамасын тіркеуге алады. Егер бос орын болып жатқан жағдайда ерекше білім беруге қажеттілігі бар баланың құжаттарын қабылдайды. ППТК мен ата-ананың (заңды өкілдерінің) арасындағы шарт жасалады.
ППТК-дан балаларды шығаруды меңгеруші ППТК-мен ата-ананың (заңды өкілдерінің) арасында айтылған шарт жағдайында немесе оның ППТК-ға келуіне бөгет жасайтын баланың денсаулық жағдайы туралы медициналық тұжырым негізінде жүргізеді.
Психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті Астана қаласы білім басқармасы бекіткен оқу жоспарына сәйкес жұмыс жасайды. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға түзету-дамыту сабақтары қазақ және орыс тілдерінде, жеке және топтық сабақ, кеңес беру түрінде жүргізіледі. Балаларға педагогикалық және психологиялық көмек тегін көрсетіледі. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалар бұл жерде күніне үш сағат жеке түзету бағдарламасынан өтеді. Сабақ ұзақтығы ерекше білім беруге қажеттілігі бар баланың жасына байланысты. Жеке сабақтар – 20-30 минут. Екіден бес жасқа дейінгі мектепке дейінгі кіші жастағы балаларға арналған топтық сабақтар 35-40 минутты құрайды. Бұл мекемелерде педагог-психолог, логопед, дефектолог (олигофренолог, сурдопедагог, тифлопедагог), әлеуметтік педагог, емдік дене шынықтыру, музыкалық ырғақ мамандары балалармен жұмыс жасайды. Әр маманның бөлмелері керегінше жабдықталған.
2) Баланың проблемаларын мамандардың командасы (командалық бағалау) арқылы кешенді зерделеу және баланың медициналық, психологиялық, түзеу-педагогикалық және әлеуметтік көмекке деген мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін анықтау;
Жеке-дамыту бағдарламасын құрастыру мақсатында баланың психофизикалық жағдайын (командалық бағалау) кешенді тексеру жүргізіледі. Кешенді тексерудің негізгі міндеттері ерекше білім беруге қажеттілігі бар баламен түзеу жұмыстарының басым бағыттарын анықтау болып табылады.
3) баланың дамуының әлеуметтік жағдайын ескере отырып, жеке дамыту бағдарламасын әзірлеу және құрастыру;
Баламен жүргізілген диагностиканың қорытындысы түзете-дамыту жұмысы бойынша мынадай бағыттарды айқындап берді:
— сенсорлық және сенсомоторлық дамуын қалыптастыру;
— кеңістік-уақыт түсініктерін қалыптастыру;
— пішін мен көлем, түсті қабылдауын қалыптастыру;
— салыстыру, талдау, жинақтау, қорытындылау, жалпы ойлау операцияларын қалыптастыру;
— зейіннің тұрақтылығын, зейін шоғырлануын дамыту;
— көру, есту арқылы есте сақтауын дамыту;
— психомоторлық дамуды жүзеге асыру мен сөйлеу тілін, сөздік қорын арттыру.
Айқындалған бағыттар негізінде балаға түзете-дамыту бағдарламасы құрылады. Түзете-дамыту бағдарламасы баланың танымдық қабілеттерін дамытуға, баланың дамуындағы бос орынды толтыруға бағытталады. Бағдарламаны жүзеге асыру үшін баланың жеке жас ерекшеліктері, қабылдау деңгейі ескеріліп, әр тақырыпқа тапсырмалар тізбегі даярланады. Баламен жеке жұмыс сабақтан тыс уақыттарда өтеді. Кеңес беру мен ағартушылық бағыт бойынша:
— педагогтармен жеке жұмыс жүргізу;
— баланың жас, жеке, типтік ерекшеліктерін ескере отырып ата-аналарға, педагогтарға бірқатар ұсыныстарды даярлау;
— балалардың жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып педагогтың оқу жоспарына түзету жұмыстарын енгізу;
— эксперименталды топта жұмыс істейтін педагогпен жеке кеңес жүргізу болып табылады.
4) жеке, топтық сабақтар нысанында түзеу-дамыту сабақтарын жүргізу;
ППТК қызметі арнайы мектепке дейінгі мекемелерге бармайтын 7 жасқа дейінгі балаларды коррекциялық қолдауға бағытталады. Білікті мамандар тобы жеке-дамытушы бағдарламаларға сәйкес сауықтыру жұмыстарын жеке топтық сабақтарда жүргізеді. Оның барысында балалардың психофизиологиялық дамуы назарға алынады.
5) отбасы жағдайында ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды тәрбиелеу мәселелері бойынша ата-аналарына (оларды ауыстыратын тұлғаларына) кеңес беру және оқыту;
Сонымен қатар, ата-аналармен тығыз жұмыс жүргізіледі. Баламен жасалған жұмыстың жалпы қорытындысымен ата-аналарды таныстырылып отырады. Ата-аналарға баланың психофизикалық мүмкіндіктеріне сай баланы оқыту мен оны дамытудың маңыздылығын түсіндіріліп отырады. Ата-анамен жұмыс бұл бағыттың басты міндетінің бірі. В.А. Сухомлинский ата-анамен жұмыстың мазмұнын ашып көрсеткен ғалымдардың бірі. Ол: «Тек ата-аналармен бірге жалпы күш жігерді біріктіру арқасында педагогтар балаларға үлкен адамдық бақытты беруі мүмкін», – дейді. Демек, ата-ана – бала тәрбиесінде балаға ықпал етуші бірден-бір фактор. Сондықтан, психикалық дамуы тежелген баланы психологиялық-педагогикалық қолдау қызметінде ата-аналарға психологиялық кеңес беру, оларды бала дамуының мазмұнымен ақпараттандырып отыру, жалпы ата-аналармен жұмыстың маңызы ерекше. Бала − ата-ана − педагог, отбасы және білім беретін ұйымдар арасындағы сабақтастықтың ойдағыдай жүзеге асуы тұлғаның әлеуметтік бейімделуінің алғы шарттарының бірі болмақ.
6) балалардың психофизиалогиялық жағдайы мен даму мүмкіндіктері туралы жалпы білім беретін мекемелердің педагогтарына әдістемелік басшылық жасау және көмек көрсету.
Педагогикалық процестiң сапасын жоғарылатудың тиiмдi жолы психологиялық-педагогикалық түзету кабинетінің қызметі мамандарының өзара байланысы мен бiр-бiрiнiң сабағына қатысу мен баланың қалыптасуы туралы талқысы және зерттеу қорытындыларымен өзара алмасу болып табылады. Мұндай бағыт бiрнеше қызметтерді қоса атқарады, яғни тәжiрибемен алмасу, бақылау, өзiн-өзi бақылау, кеңес беру.
Психологиялық-педагогикалық түзету кабинеті қызметіндегі мамандар баланы психологиялық-педагогикалық қолдауда тек білім мазмұнына ғана өзгерістер енгізіп қоймай, баланың танымдық қабілеттерін дамыту мен жалпы баланың өмірін ұйымдастыруды көздейді.
ҚОРЫТЫНДЫ
Мемлекетіміздің әрбір азаматы – ұлттық құндылықтарымыз, әр баласы еліміздің ертеңі екенін ескерсек, әрбір ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың сапалы білім алып, азамат болып қалыптасуына жағдай жасау — біздің міндетіміз. Инклюзивті оқыту – ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың тең құқығын анықтайды және ұжым іс-әрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы балаларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тәрбиелей аламыз. Сонымен қоса, инклюзивті оқыту үрдісі балаларды толеранттылыққа тәрбиелеудің бастауы болмақ. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар жандарға деген мемлекет тарапынан көрсетілетін көмек етек жинап, ел болғалы толастамақ емес. Дегенмен бұл әрине мұндай жағдайда аздық, әлі де болса ойланарлық жағдай. Десек те, даму мүмкіндігі шектеулі жандар үшін ел тарапынан бөлінетін көмек пен қамқорлық шектелмесе екен деген ойдамын. Бұл жандар ондай өмірді таңдап алмаса керек. Ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардан болашақта қолдарынан іс келетін саналы азаматтар мен азаматшалар шықпасына кім кепіл? Ерекше білім беруге қажеттілігі бар жандардың қозғалыс мүмкіндігі шектелгенімен, жан-дүние кеңістігі аясының тарылып, күйзеліске ұшырауына жол бермеу − белгілі бір ұйымдардың міндеті ғана емес, қоршаған ортаның, қалың бұқараның басты парызы. Соңғы уақытта елімізде атқарылып жатқан істер инклюзивті білім беру жүйесінің қалануына негіз болары анық. Елімізде өркениетті қоғам құру үшін, тәрбиелі, дені сау азаматтар мен азаматшалар тәрбиелеу керек.
Доскеева Гулзат Оразамбековна
Астана қаласы әкімдігінің «№2 психологиялық-педагогикалық
түзеу кабинеті» КМ
әдіскер
Астана қаласы
