«География ғылымына үлес қосқан саяхатшы – Васко да Гама»

КІРІСПЕ

МАҚСАТЫ:

Васко да Гаманың саяхат жасаудағы нәтижесімен таныстыру

Үндістанға баратын жолдың ашылуының тарихына тоқталу

МІНДЕТІ:

Саяхатшының теңізге жүзуі туралы ғылыми көзқарасты қалыптастыру

Ұлы географиялық жаңалықтар — 15 ғ-дың соңы мен 17 ғ-дың ортасы аралығында еуропалық саяхатшылардың жаңа жерлерді, құрлықтар мен аралдарды, мұхиттар мен теңіздерді, аса маңызды теңіз жолдарын ашу кезеңі. Бұл кезең тарихқа Ұлы географиялық ашылулар заманы деген атпен енді. Жаңа жерлердің көптеп ашылуы Еуропадан Оңт. және Шығыс Азия елдеріне теңіз жолдарын іздеумен тікелей байланысты болды. 1497 — 99 ж. португал теңізшісі Васко-да-Гама Африканы оңтүстіктен айналып өтіп, Үндістанға  апаратын теңіз жолын ашты

Өмірбаяны

Васко де Гама (порт. Vasco da Gama; 1469—1524) — португалия жиһанкезі, Үндістанға теңіз арқылы саяхат жасаған тұңғыш еуропалық ретінде тарихта қалды.

Васко да Гама 1469 жылы Синеш қаласында орденның магистрі Сантьяго Эштеван де Гаманың (1430—-1497) отбасында дүниеге келген. Анасы — Изабела Содре.

Португал патшасы Мануэл I Эштеван де Гамаға Үндістанға экспедициясын жасау тапсырды, бірақ ол қайтыс болғандықтан, оның ісін баласы — Васко де Гама жалғастырды. 1497 жылы шілденің 8-інде Лиссабоннан шығып, Васко де Гама басқарған экспедиция Африканы оңтүстік жағынан айналып, Мейірімді үміт мүйісіне жетті. 1498 жылы мамырдың 20-сында Васко де Гаманың экспедициясы Үндістанның оңтүстік — батыс жағасына жетті. 1499 жылы қыркүйек айында Португалияға қайтқанда, Васко да Гаманы құрметпен кездесіп, үлкен ақшамен марапаттап, оған «Үнді Мұхитының Адмиралы» деген атағын, Дон лауазымын беріп, Синеш және Вила-Нова-де-Милфонтеш қалаларын өз меншігі ретінде сыйлаған. 1519 жылы Васко де Гама Видигейр графы лауазымына жетті.Осы саяхаттан кейін тағы екі рет Үндістанға барған. 1524 жылы желтоқсанның 24-інде Кочинде (Үндістан) қайтыс болып, Португалияның Алентежу деген жерде кішкентай Quinta do Carmo деген шіркеуінде жерлеген. 1880 жылы қалғаны Лиссабондағы Иеронимиттер Монастырына жерленген. Васко да Гама әйелі — Катарина де Атаиде. Балалары: Франсишко, Эштеван (1505—1576, Үндістанның губернаторы), Пауло, Криштован, Педро.

Балалық шағы

1480-ші жылдары Васко да Гама сам ағаларымен бірге Сантьяго орденіне кірді. Португал тарихшылары математика, навигация және астрономия туралы білімді Васко да Гама Эворада алды деп болжайды. Арасында мұғалімдер, бәлкім, Авраам Закуто. Васко жас кезінен теңіз шайқастарына қатысты. Француз корсарлары 1492 жылда Португалияға кеткен алтынмен португалия керуенін басып алған кезде, патша оған Француз жағалауын бойлай өтіп, Рейдтегі барлық француз кемелерін басып алуды тапсырды. Жас дворян бұл тапсырманы өте тез және тиімді орындады, содан кейін Франция короліне басып алынған кемені қайтаруға тура келді. Бала кезінен бастап Васко да Гама түрік қауіпін сезді; ол Константинополь құлауы туралы ересектердің әңгімелерін тыңдады. Содан бері жыл сайын түріктердің жаңа жеңістері туралы хабар келді. Түріктер Балқан түбегін жаулап алды, Қырымға еніп, 1480 жылы Еуропаны трепетпен толтырды, Оңтүстік-Шығыс Италиядағы Отранто қаласын басып алды. Содан кейін олар Жерорта теңізіндегі бірқатар аралдарды венециялардан алып, 15 ғасырдың соңында Аравияны, Египет пен Венгрияны өзіне бағындырды. Бала кезінен Васко да Гама құрлықта және теңізде ең қорқынышты жау – түріктерді жек көруді үйренді

Васко да Гаманың саяхаттары

Үндістандағы теңіз жолын іздеу Португалия үшін, шын мәнінде, ғасыр міндеті болды. Сол уақыттағы басты сауда маршруттарынан тыс орналасқан ел әлемдік саудаға өзі үшін үлкен пайдасымен қатыса алмады. Экспорт үлкен емес, ал дәмдеуіштер сияқты Шығыстың құнды тауарларын, португалдықтарға өте жоғары бағамен сатып алуға тура келді. Алайда, Португалияның географиялық орналасуы Африканың батыс жағасындағы ашуларға және «дәмдеуіштер еліне» теңіз жолын табуға талпыныстарға өте қолайлы болды. Сол уақытта дерлік Бартоломеу Диаш жақсы үміт мысын ашып, Африканы басып озып, Үнді мұхитына шығып, ежелгі ғалымдардың пайымдауынша, Африканың өзі полюске дейін созылмайтынын дәлелдеп шықты. Флотилии Диаша матростары, алайда теңізші Үндістанға жете алмады және Португалияға қайтып келуге мәжбүр болды.Диаштың ашуларында және Ковильян жіберген мәліметтерге негізделе отырып, патша жаңа экспедицияны жібермекші. Бірақ келесі, бірнеше жыл ішінде ол толығымен жабдықталмаған, мүмкін, патшаның сүйікті ұлы, тақтың мұрагері бақытсыз оқиға салдарынан кенеттен қаза болды, оны терең тауға сеніп, мемлекеттік істерден алыстатты; және тек қана 1495 жылы қайтыс болғаннан кейін, таққа Мануэл I кіргенде, Үндістанға жаңа теңіз экспедициясының Елеулі дайындығы жалғасты. Экспедиция мұқият дайындалды. Бұған дейін Африканың айналасына жол ашқан және сол суларда жүзуге арналған кемелердің қандай конструкциялары қажет екенін білген, төрт кеме құрастырылды. Экспедицияның иелігінде ең жақсы карталар мен навигациялық құралдар болды. Бас штурман болып Перудің көрнекті теңізшісі Аленкер тағайындалды. Жүзбеде тек теңізшілер ғана емес, сонымен қатар дін қызметкері, жазушы, астрон, сондай-ақ экваторлық Африканың араб және туземдік тілдерін білетін бірнеше аудармашылар жіберілді. Экипаждың жалпы саны әр түрлі бағалаулар бойынша 100-ден 170-ке дейін адамды құрады. Олардың 10-ы сотталған қылмыскер болды, оларды ең қауіпті тапсырмалар үшін пайдалану көзделген. Жүзу көп айға созылуы тиіс екенін ескере отырып, кемелер трюмдеріне мүмкіндігінше көп ауыз су мен азық-түлік жүктеуге тырысты. Матростардың рационы сол уақыттың алыс жүзуі үшін стандартты болды: азық-түлік негізі бұршақ немесе жасымықтан жасалған кептірілген ботқалар құрады. Сондай-ақ, әр қатысушыға күніне жарты тонна тұзды су, 1,25 литр су және екі шарап, сәл сірке суы және зәйтүн майы берілді. Кейде тамақтануды әр түрлі ету үшін пияз, сарымсақ, ірімшік және қара өрік берілді. Қазыналық үлесінен басқа, әрбір матросқа жүзудің әр айы үшін 5 крузад бойынша, сондай — ақ өндірудегі белгілі бір үлеске құқық шағымданды. Офицерлер мен штурмандар, әрине, көп алды. Португалдықтар экипаждың қару-жарағы мәселесіне барынша мән беріп отырды. Флотилияның теңізшілері түрлі суық сұқпалы қарумен, пиктермен, алебардтармен және қуатты арбалеттермен қаруланды, былғары кеудешелерді қорғау ретінде киді, офицерлер мен сарбаздардың бір бөлігі металл кирастар болды. Қандай да бір атыс қаруының бар екендігі туралы айтылмаған, бірақ армада артиллериясымен тамаша жабдықталған: тіпті шағын «Берриге» 12 зеңбірек, Сан-Габриэл және Сан Рафаэл орналастырылған.

1499 жылы тамыз айында немесе қыркүйекте Васко да Гама Лиссабонға салтанатты түрде оралды. Тек екі кеме және 55 адам қайтып келді. Дегенмен, қаржы тұрғысынан, Васко да Гама экспедициясы ерекше сәтті болды — Үндістаннан әкелінген тауарларды сатудан түскен түсім экспедицияға кеткен шығыннан 60 есе асып түсті. Патша қайтып келгенде Васко да Гаме атақты өкіл ретінде «дон» атағын берді, және 1000 крузадқа зейнетақы. Алайда, ол оны Көк қала сеньоры етіп жасауға қол жеткізді. Іс ұзаққа созылғандықтан, патша адал саяхатшы зейнетақының ұлғаюымен, ал 1502 жылы екінші жүзудің алдында «Үнді мұхитының Адмираласы» атағын берді. Синиш қаласының үстіндегі Патронаж Сантьяго орденін жүзеге асырды. Орден патшаның еркіне қарамастан, Васко да Гама сеньор Синиша болуына қарсы болды.  Жағдай Васко да Гама үшін реніш болды, ол осы орденнің рыцарь болды. 1507 жылы Синиш туралы Сантьяго орденімен, Васко да Гама оның бәсекелесіне қосылып, Христос орденіне кірді.Көп ұзамай Үндістанға жүзуден оралғаннан кейін Васко да Гама Алвордың қызы Катарин де Атаидеге үйленді. Әйелі да Гама Алмейдтің танымал отбасына тиесілі, Франсишка ди Алмейд оның немере ағасы болды.Үндістанға теңіз жолы ашылғаннан кейін португал патшалығы жыл сайынғы Үндістанға экспедицияны ұйымдастыра бастады. 1500 жылдың экспедициясы (Португалияның 2-ші Үнді армадасы), Педру Алвариш Кабрал басқарған, Каликуттың заморинімен сауда шартын жасады және онда сауда факториясын құрды. Бірақ португалдықтар Каликуттың Араб көпестерімен қақтығысқа түсті, фактория жанып кетті, және Кабрал қалалардан оқ атылып, қашып кетті. Каликутпен ұзақ уақыт одақ соғыспен ауысты.1502 жылы Мануэл патша Васко да Гаманың басшылығымен эскадраға бағыттады. Экспедицияға Үнді Мұхитының Адмиралы онға басшылық еткен жиырма кемелер жіберілді; бес Үнді Мұхитындағы араб теңіз саудасына кедергі болуы тиіс болды, ал тағы бес, адмирал, Эштеван да Гама жиені командасымен сауда факторияларын қорғауға арналған. Экспедиция 1502 жылы 10 ақпанда шықты.

Еуропадағы ең ұзын Васко да Гама көпірінің ұзындығы — 17,2 шақырым. Ол бүгінгі күнде Еуропадағы ұзыннан-ұзақ созылған ең ұзын көпір болып есептеледі. Көпір Лиссабон қаласында Тежу өзенінің бойында орналасқан. Оның су бетіндегі ұзындығы – 10 шақырым, ал жуандығы –31 метр, биіктігі –47 метр. Васко да Гама көпірінің құрылысы 1995 жылы ақпан айында басталды. Бұл сол кезде Лиссабон қаласындағы жалғыз көпірдің көлік кептелісінен құтылу мақсатында салынған. Сонымен қатар екі жақты автомагистральді біріктіру негізінде жүзеге асты. Мұндай көпірдің бой көтеруіне 3300 жұмысшы қатысқан. Оған 1,1 миллиард АҚШ доллары жұмсалған. Көпір атақты португалдық зерттеуші Васко да Гама есімімен аталған. Себебі көпір ашылған күні саяхатшы Еуропа мен Үндістан теңіз жолына ашқандығына 500 жыл толған еді. Васко да Гама көпірі 250 шақырымдық желге төтеп бере алатындай етіп жасалған. Және де 4,5 балдық жер сілкінісіне оңай шыдап бере алады.

Бұл еңбекте географиялық ашылуларға өз үлесін қосқан саяхатшы Васко да Гаманың өмірбаяны, балалық шағы, теңізге саяхаттары қамтылды. Сол кезеңдерде ғылымға пайдалы жаңалық ашты
Ескерткіштері:

Васко да Гаманың құрметіне «Васко да Гама» Бразилиялық футбол клубы аталды.

Васко да Гаманың құрметіне Гоадағы Васко да-Гама қаласы аталды.

1998 жылы Васко да Гаманың алғашқы саяхатының 500 жылдығы кеңінен атап өтілді. 4 сәуір Тежу аузында (Лиссабон) Ұлы теңізшілердің құрметіне аталған Еуропадағы ең ұзын көпір салтанатты түрде ашылды.

2004 жылғы Футболдан Еуропа чемпионаты үшін ресми болып табылатын Adidas Roteiro футбол доптарының моделі Васко да Гаманың кеме журналының құрметіне аталды.

Португалияның ұлттық пантеонында Кенотаф Васко да Гамы Португалияның ұлттық пантеоны мәртебесіне ие қасиетті Энграсияның Лиссабон шіркеуінде, Португалияның басқа да атақты теңізшілерімен қатар Васко да Гаме кенотаф орнатылған.

1935 жылы Васко да Гаманың құрметіне айда кратер аталды.

2012 жылы Еуропалық ғылыми-өнеркәсіптік консорциум Васко да Гама (Medal «European scientific and industrial consortia — Vasco da Gama») атындағы алтын медальді бекітті.

Тәжбенова Эльмира Фархадқызы,
Қызылорда облысы Шиелі ауданы
Жөлек ауылы
«№ 152 қазақ орта мектебі» КММ
ІІІ деңгейлі сертификатталған,
І санатты география пәнінің мұғалімі

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Толығырақ: http://massaget.kz/layfstayl/alemtanu/syrly-alem/23256/

2. «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясы. Алматы 1999ж. 621 бет. № 5350
3. Балалар энциклопедиясы, III-том
4. Уикипедия