Білім айнасы газеті Республикалық газет 
Заманауи әлемнің жаһандық проблемалары адамзаттың бүкіл өмірлік маңызды мүддесін қозғайды және әлемдік қауымдастықтың масштабында жедел келісілген халықаралық қаулылардың шешілуін талап етеді. Әлемге жылжып келе жатқан жаһандық дағдарысты бүгінгі таңда тек қана табиғи және әлеуметтік факторлармен ғана емес сонымен қатар адамзаттың дағдарысы деп аталған жаңа антропологиялық себептермен байланыстырады. Адаммен болып жатқан өзгерістер жаһандық құбылыстарда маңызды ролді ойнайды және де тарихи мен әлеуметтік үрдістердің екінші мәрте салдары деп саналмайды.
Адамзат рухани апат пен оның биологиялық азушылығының үдемелі қатер жағдайында өмірді сақтаудың шешімдері жүзеге асыра алатын қоғамдық күйзеліссіз өркениеттің дамуының жаһандық жолдарын іздейді. Жаңа әлеуметтік-философиялық парадигма мен оны іске асыратын адамзат дамуының ұзақ, үздіксіз, тұрақты тұжырымдамасы өркениет, білім мен мәдениет мазмұнын, атропогенез үрдісін қайта құру арқылы түрткілеу мүмкіндіктерін анықтайды.
Білім беру бүкіл адамзаттың түрткілеу мен тұрақтылықты иеленудегі жолдардың бірі болып табылады, өйткені ол адамның рухани іс-әрекетінің өсуі, оның сапасының арттырылуына әкеле алатын прогресстің жалпы рухани, онтологиялық негіздерін анықтайды. А.Печчеидің айтуы бойынша әлемді билеуге үйрену үшін жылжып келе жатқан болашақпен адамның қатынасын үйлестіре алатын адамның ойлауында сапалы өзгерістер болу керек. Бұл өзгеріс адамның өзінің өздігінен жетілуі мен дамуы, философиялық тұрғыдан болмыстың этикалық бағдары арқылы ғана бола алады [3].
Даму ішкі және сыртқы байланыстардың қайта өзгеруімен ілесетін инновациялар мен жаңашылдықтар, тұрмыстың жаңа түрлерінің пайда болуы, объекттердің өзгеру сапаларын сипаттайды дәл осы ішкі әлемнің қайталанбайтын тұрақтылығына иеленуіне мүмкіндік береді. Адамның даму үрдісі әрқашанда онтологиялық жаратылысқа ие, яғни білім барысында жеке адамның адами болмысы мен іс-әрекетінің аясында игерілетін (дәлірек айтсақ иеленетін) білім беру мазмұны болып табылады. Бұл адамның әлемдегі бейнесінің қалыптасуына байланысты және адамға толық дамуын қамтамасыз ететін білім беру сапасы адамның дәлме-дәл тіршілігінің болжалды негізі болып табылады. Адамның маңыздануымен байланысты даму сапасы, «нақтының ақиқатқа іске асырылуы ретінде» адамның өзін жүзеге асыруы ең алдымен негізгі қажеттіліктердің өсу мотивациясының ерекше түрлерін қамтамасыз етеді. А.Маслоу бойынша даму әр-түрлі үрдістердің жиынтығы, «тұрақты көбірек немесе азырақ үздіксіз алға немесе жоғарыға өрлеуі» тұлғаны толық өздігінен іске асырылуына әкеледі, «…бұл өмір бойы созылатын айқын фактіге көбіне сәйкес келеді» [4].
Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша (Г.Г.Соловьева, Е.В.Бондаревская, Л.П.Буева, Б.С.Гершунский, В.В.Краевскй, В.А.Кутырев, А.И.Селиванов және т.б.) әлемдегі дағдарыс жағдайға ықпал ету үшін құндылықтардың жалпы адамдық жүйесіне түрткілеудің жаңа мәдениет негізінде жалпы күшпен шешу мен жаһандық проблемалардың қауіп-қатерін жаппай түсініп тойтару керектігі. Атап айтқанда білім беру адамдық әлеует пен дүниежүзілік жаһандық түсініктің даму факторы арасында бүгін бірінші кезекке қоғамның маңызды әлеуметтік және рухани институты ретінде қарастырылады. Өмірдің барлық салаларында білетін адамдардың таңдау құқығы, өмірдің мәнін бере алатын адамның білім беру үрдісіне қатысуы мен оның үздіксіз және ұзақ жетілуі.
Адамның өзін-өзі құру жолдарын ұсыну мен жалпы адамдық құдылықтарға адамды бағдарлайтын білім беру оның өмірінің бір тұтастығын, аяқталушылығын, мәнін келтіреді. Мұндай адам қоршаған әлемге селқос, немқұрайды қарамай заңдар мен мән-жайға бағынып қоршаған әлемге өз ниеті мен күшін салады. Нағыз гуманисттік құндылықтарға ие білім беру болмыс мақсаттарға бағытталған өз болмысының шынайы субъектісі болуға дайын, өз өмірін игеруге қабілетті адамға даму міндеттерін қоятын өзін-өзі билеу мақсаттары.
Заманауи жаһандық үздіксіз кеңістікті гуманизациялау үшін болмыстың шынайы адамдық субстанцияға келтірілетін шынайы өмір керек. Сондықтан білім берудің қазіргі таңдағы философиялық парадигмасы адамның рухани әлеуетін, рухани дамыту мен күшейту адамзаттың жаһандық міндеттерін шешу үшін әлеуметтік тапсырысқа бағыттылығын өзгерту, оның қоғамдық және тұлғалық маңыздылығының көзқарасынан білім берудің онтологиялық және аксиологиялық фукцияларын қайта қарастыруды ұсынады.
Адамзат бірінші кезекте саналы және әлеуметтік белсенді адамдардың көп санын біріктіретін адамдық руханилықтың маңызды жетістіктерін өзіне енгізетін белгіленген метаидеология бола алатын жаһандық гуманизмнің жаңа негізін білім арқылы іздейді.
Алайда «Өзін-өзі тану» адамгершілік-рухани бағдарламасы адамның өмірі мен бағытталуының мәнін түсіну, оқушылардың адамгершілік-рухани өздігінен жетілу үшін білім алуда үлкен мүмкіндіктер береді. Бұл беталыс білім берудің құндылық мәнін күшейтіп адамның жақсы көруі, жақсылық жасауы, адамгершілік таңдау жасауы, өздігінен жетілу қабілеттіліктерінің дамуы мен ашылуына бағыттылыққа ие.
«Өзін-өзі тану» адамгершілік-рухани бағдарламасының авторы Сара Алпысқызы белгілегендей: «…Өзін-өзі тану пәні адамның өзін-өзі тануына, өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ұжданын сақтап, әрқашанда АДАМ деген атқа лайық болуына ықпал етеді.» [2].
Бүкіл адамзаттық гуманизм адамның табиғатқа қатынасының өзгерілуіне оның болмысының табиғи, әлеуметтік, мәдени әлеуетіне жаңа көзқарасын табиғи маңыз ретінде үздіксіз білімі беру процессінде адамға қатынасын насихаттайды. Анықталғандай адам табиғаттағы өзін-өзі танитын табиғи, биологиялық жәндік емес. Адам сонымен қатар екінші адамдық табиғатын жарататын, өзгертетін оны игеретін әлемге кіретін бірегей әдісті анықтайтын әлеуметтік, мәдени-тарихи тұлға. Ең бастысы – адам ғарыштағы ерекше метафизикалық орынға ие табиғаттан, әлеуметтен тыс жан болып табылады [7].
Адамның иерархиялық және көп деңгейлі жүйесінің жиынтығы ретінде кәсіп пен өмірдегі инвариантта өзі мен өзінің тәртібін сәйкестендіру, адамдық және кәсіби бейімделу механизмдері жинақталған басқа жүйелермен өзара әрекеттесу мен өздігінен ұйымдастырылу дерекнамалары алынады. Мұндай жиынтық қандайда болсын іс-әрекетті гуманизациялауға оның мәнін түсініп тануға көмектесетін адамдардың, адам мен басқа жандардың, тұтас барлық биосфераның тұтастығының сезімдерінің туындауына көмектеседі.
М.К.Мамардашвили белгілегендей: «… тұлға – бұл болмыстың формасы мен тәсілі, өмірдің ерекше жағдайы, оның эволюциясының табысы. Мен айтар едім тұлға – бұл «табиғаттың ірі ойы». Өздігінен күйге келу қандайда болсын жоғары бағыттардың немесе барлығын білуге байланысты емес, ол өзге де «эволюцияның олжасы», құпия «мәдениет феномені» [5]. Тұлға деңгейінен төмен емес адамның дамуы адамның өз өзімен, басқа адамдар және әлеммен үйлесімді қатынасты құруындағы осы заманғы білім беруде ғылыми міндеттерді шешудің жағдайы болады.
Белгілі ресей философы және педагогы Э.Ильенковтың идеясы бойынша тума нышандардың жоқтығы және әр іс-әрекет түрлеріне қандайда болсын бала жеткілікті деңгейде қабілетті. Ал психология әлеміндегі әйгілі адам Рубинштейнннің пайымдауынша әркімге Ақиқатты, Мейірімдікті және Әсемдікті қабылдауға универсалды қабілеттер жеткілікті деңгейде тән. Бірақ шығармашылық ізденісті қарастыратын жан тәнімізбен жақсы көретін іспен айналысу үшін, оны дамыту мен жетілдіруде қате жібермеу үшін, ол туралы міндетті білуіміз керек барлығымызға жоғарыдан сыйланған нышандар бар.
«Өзін-өзі тану» тұжырымдамасы дәл осы айқындамаға қосылады. Оқытудың әдістемесі мен әдіснамасы баланың өзінің бірегей нышандарын тануға түрткі болуын дәлелдейді. Әр балада бұл міндетті түрде бар және Бағдарлама авторы Сара Алпысқызымен білім беру үрдісінің жалған емес шынайы гуманизм ретінде көрінеді.
«Өзін-өзі тану» қатып қалған, аяқталған бірдеңе ретінде не ашу мен иемдену, тұлғаның қалыптасқан дайын құрылымын анықтау емес. Мүлдем жоқ. Мұндай жаңалық – баланың шығармашылық әлеуетінің дамуының, жетілуінің, өсуі мен іске асырылуының қуанышты үрдісімен қатар алда тұрған қиындықтардың бастауы ғана, «Өзін-өзі тану» — өзіндік тағдыр, тұлғаның өмірлік траекториясының шығармашылық құрылуы, тұрақты ізденіс, қимыл, жол. Сонда рухани-адамгершілік тәрбиелеудің мақсаты «өзімшілдік жүректі барлығына қайғыратын жүрекке» айналдыру, яғни тұлғаның эмоционалдық-уәждік аясын қалыптастыру.
Сонымен білім беру ұйым жағдайында мұндай мақсат ең алдымен педагогтың рухани әлемімен жанамаланған білім беру мазмұнын игеру арқылы, ондағы білім беру – пәндерді оқыту емес, пәндер арқылы тұлғаны дамыту: бірінші орында тұлға, субъект оның қызығушылықтары, ал пән құрал ретінде қарастырылады.
Кантарбаева Жанар Ерденовна
«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша
педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының
PR, SMM маманы
Әдебиет
- Назарбаев Н.А. Мы строим новое государство: труды и речи. — М., 2000.
- Назарбаева С.А. Этика жизни – Алматы, 2001.
- Печчеи А. Человеческие качества. — М., 1985.
- Маслоу А. Г. Психология бытия.- М.: «Рефл-бук», К.: «Ваклер», 1997.
- Мамардашвили М. Как я понимаю философию.– М., 1990.
